Ήταν μια μέρα του Απριλίου του 1863, και συγκεκριμένα στις 15 Απριλίου και μια από τις συνήθεις αρχαιολογικές ανασκαφές εκείνης της εποχής, με επικεφαλής ξένους, όχι απαραίτητα αρχαιολόγους, βρισκόταν σε εξέλιξη στα βόρεια του νησιού της Σαμοθράκης. Της ανασκαφής ηγείτο ο Κάρολος Σαμπουαζό, υποπρόξενος της Γαλλίας στην Αδριανούπολη.
Καθώς έσκαβαν σε μια χαράδρα ένας Έλληνας εργάτης φώναξε στον Σαμπουαζό «Κύριε, εύραμεν μια γυναίκα!»
Αυτή η «γυναίκα» που την ξύπνησαν από τα χώματα που είχε γείρει αιώνες και αιώνες, αυτή η «γυναίκα» που την αγκάλιαζε και πάλι το φως το ελληνικό, αυτό που όπως λέει κι ένας στίχος δεν υπάρχει σ’ άλλη γη, ήταν η Νίκη της Σαμοθράκης, ένα από τα πιο εμβληματικά αγάλματα της κληρονομιάς αυτού του τόπου αλλά και όλης της ανθρωπότητας.
Οι εργάτες έφεραν στη συνέχεια στο φως μια επίπεδη επιφάνεια, που τότε ακόμα δεν ήξεραν τι ήταν, κοντά στην οποία αναπαυόταν η Νίκη, όλα τα κομμάτια των φτερών της, των συγκλονιστικών πτυχών του χιτώνα της, των ποδιών της. Όταν απομακρύνθηκαν τα χώματα πολλά μέτρα μακριά από το μέρος όπου βρισκόταν το άγαλμα αποκαλύφθηκε ολόκληρο το μνημείο, το οποίο αποτελούνταν από έναν τοίχο από πυρόλιθο, μία επίπεδη επιφάνεια, σκαλοπάτια από πυρόλιθο και τέλος περίπου 20 κομμάτια από γκριζόασπρο μάρμαρο, πελώρια και λαξεμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζουν με πυλώνες, είδος πυργοειδών αιγυπτιακών οικοδομημάτων. Πάνω στην επίπεδη επιφάνεια και αναποδογυρισμένη ήταν μια σαρκοφάγος από γκρίζο μάρμαρο αποτελούμενη από τρία κομμάτια.
Ο Σαμπουαζό ήρθε αμέσως σε επικοινωνία με τον πρέσβη της πατρίδας του στην Κωνσταντινούπολη και εκείνος φρόντισε, με τον επίσης συνήθη τρόπο και πιο εύκολο να “πείσεις” έναν Τούρκο αξιωματούχο τα χρόνια εκείνα, τα χρήματα, η Υψηλή Πύλη να δώσει έγκριση για να αποπλεύσει γαλλικό πολεμικό πλοίο και να φορτώσει τη Νίκη της Σαμοθράκης και πολλά ακόμα ευρήματα και να τα μεταφέρει στη Γαλλία.
Το πλοίο ήταν το «Ajaccio» (Αζαξιό, από την πρωτεύουσα της Κορσικής, το Αιάκειο) και στα αμπάρια του φορτώθηκαν 27 μαρμάρινα
κομμάτια που είναι τα εξής:
- Το άγαλμα της Νίκης από τη βάση του στήθους ως τα πόδια με ύψος 2,10 μέτρα και βάρος 1.200 κιλά.
- Ένας ώμος που ανήκει χωρίς αμφιβολία στο προηγούμενο άγαλμα, το οποίο αρχικά είχε κατασκευαστεί από πολλά κομμάτια.
- Ένα φόρεμα του αγάλματος που ανεμίζει.
- Ένα περίεργο ανάγλυφο που παριστάνει δυο φίδια να καταβροχθίζουν ένα κατσικάκι (βρέθηκε κοντά στο ναό του Πτολεμαίου).
- Μια ζωφόρος όπου απεικονίζονται κεφάλια κριαριών και ρόδακες σε εναλλασσόμενη σειρά μέρος του ημικυκλικού ναού.
6-7. Δύο ανάγλυφα που παριστάνουν γυναίκες να χορεύουν (ίσως ιέρειες της Κυβέλης). Η μία κρατάει τύμπανο, ενώ όλες οι άλλες κάτι τριγωνικά όργανα, που δεν μπόρεσα να προσδιορίσω.
8 .Μια γωνία μικρού γείσου με τρίγλυφα, που ανήκε χωρίς αμφιβολία σ’ ένα πολύ μικρό ναό και βρέθηκε στη χριστιανική εκκλησία. - Ένα κομμάτι κυματίου μέρος του ημικυκλικού ναού.
- Σπειροειδές, μαρμάρινο κόσμημα, που βρέθηκε στα ερείπια του ναού.
11, 12, 13, 14, 15. Πέντε επιγραφές σε μάρμαρο. Όλες αφαιρέθηκαν από τους βυζαντινούς πύργους ή τα τείχη που τους περιέβαλαν. Δεν θέλησα να απομακρύνω τον ασβέστη που σκεπάζει κάποιες απ’ αυτές, γιατί πιστεύω ότι στο Παρίσι υπάρχουν τεχνικές λιγότερο επικίνδυνες για τη διατήρηση του κειμένου από εκείνες που θα έπρεπε να χρησιμοποιήσω εδώ.
16, 17, 18. Τρεις επιγραφές που αποτοίχισα από σπίτια του σημερινού χωριού της Σαμοθράκης και που οι κάτοικοι είχαν πάρει απ’ τα χαλάσματα των ναών.
19, 20. Δύο επιγραφές σε γρανίτη που βρέθηκαν στα ερείπια της χριστιανικής εκκλησίας.
21, 22. Δύο γείσα με ωοειδή κοσμήματα από ψημένο πηλό, περίεργα αντικείμενα που βρέθηκαν σε μια κοιλάδα σε απόσταση 500 μέτρων από τους ναούς σε σημείο όπου δεν υπάρχει ορατό κανένα άλλο αρχαιολογικό ερείπιο. - Βυτίο που περιέχει τα κομμάτια του αγάλματος (φτερούγες, πτυχωτό φόρεμα) που βρέθηκαν στις ανασκαφές του ίδιου χώρου.
- Ανάγλυφο που παριστάνει άνδρα έφιππο, το οποίο αγόρασα από ένα ναυτικό που το έφερε από τη Θάσο.
- Άγαλμα σε πολύ κακή κατάσταση ύψους 35 περίπου εκατοστών πολύ πρώιμης εποχής, το οποίο αγόρασα στη Σαμοθράκη.
- Μεγάλο επιτύμβιο ανάγλυφο που παριστάνει έναν άνδρα και μια γυναίκα καθισμένους στο τραπέζι, το οποίο βρέθηκε στην Αίνο (σπουδαία θρακική πόλη στις εκβολές του Έβρου, με μεγάλη ιστορία, η σημερινή τουρκική πόλη Ενέζ).
- Μικρό επιτύμβιο ανάγλυφο με το ίδιο θέμα, που βρέθηκε στην Αίνο.
Το άγαλμα έφτασε στο Λούβρο στις 11 Μαΐου του 1864 και δύο χρόνια μετά εκτέθηκε για πρώτη φορά μετά τις απαραίτητες εργασίες, χωρίς όμως ακόμα να μπορεί να εκτεθεί το επάνω μέρος του κορμού και τα φτερά.
Στη Σαμοθράκη υπήρχε ένα ιερό, το περίφημο Ιερό των Μεγάλων Θεών, όπου λατρεύονταν με μια ιδιαίτερη μυστηριακή λατρεία δύο ανδρικές θεότητες, που αναφέρονται συχνά ως Κάβειροι από τους αρχαίους συγγραφείς, στο ίδιο το νησί όμως ονομάζονταν Μεγάλοι Θεοί. Οι θεότητες αυτές θεωρούνταν προστάτες των ναυτικών και ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ. είχαν την εύνοια των Μακεδόνων βασιλέων. Εκεί ήταν ιέρεια η Ολυμπιάδα, εκεί έγινε μύστης ο Φίλιππος, εκεί άρχισε ο γάμος που έπρεπε να γίνει για να έρθει σε τούτο τον κόσμο ο Αλέξανδρος. Στα ελληνιστικά χρόνια το ιερό απέκτησε μεγάλη φήμη και άνθρωποι από διάφορα μέρη έρχονταν να μυηθούν στα μυστήρια των Μεγάλων Θεών, πιστεύοντας ότι έτσι εξασφάλιζαν την προστασία τους στα θαλασσινά ταξίδια. Επίσης βασιλείς και πόλεις στόλισαν το ιερό με οικοδομήματα και αναθήματα. Ένα από τα αναθήματα αυτά, στημένο σε περίοπτη θέση, επάνω από το θέατρο, ήταν το άγαλμα της Νίκης. Δεν είναι ως σήμερα απόλυτα βέβαιο με ποιο πολεμικό γεγονός συνδέεται αυτό το εντυπωσιακό ανάθημα, σύμφωνα με την πιθανότερη και πιο διαδεδομένη άποψη, το έστησαν οι Ρόδιοι μετά τις αποφασιστικές ναυτικές νίκες τους το 190 π.Χ., με συμμάχους τους Ρωμαίους, εναντίον του Αντιόχου Γ’ της Συρίας κοντά στη Σίδη στη νότια ακτή της Μικράς Ασίας και στη Μυόννησο κοντά στην Τέω της Ιωνίας. Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του αγάλματος συμβιβάζονται με μια χρονολόγηση λίγο μετά το 190 π.Χ. και επιπλέον η σύνδεση του έργου με τη Ρόδο ενισχύεται από τη διαπίστωση ότι η βάση του, η οποία έχει τη μορφή πλώρης πολεμικού πλοίου, είναι από σκούρο ασβεστόλιθο που δεν αποκλείεται να προέρχεται από τη Ρόδο. Τέλος, μια αποσπασματική επιγραφή που βρέθηκε κοντά στην αρχική θέση της Νίκης αναφέρει έναν Ρόδιο γλύπτη. Υπάρχουν και κάποιες πηγές που αναφέρουν ότι το γλυπτό ήταν αφιέρωμα του Μακεδόνα στρατηγού Δημητρίου του Πολιορκητή έπειτα από μια νικηφόρα ναυμαχία στην Κύπρο.
Η ιδέα ενός αγάλματος Νίκης που πατάει επάνω σε πλώρη πλοίου δεν ήταν καινούργια. Όμως στην περίπτωση της Νίκης της Σαμοθράκης υπάρχει μια ιδιομορφία. Η κατασκευή στην οποία ανήκε το άγαλμα ήταν πιθανότατα στημένη μέσα σε μια δεξαμενή με νερό και έδινε έτσι την εντύπωση ενός πλοίου που μπαίνει σε λιμάνι.
Η συγκλονιστική Νίκη είναι από παριανό μάρμαρο, έχει ύψος 3,28 μ. και 5,58 μ. με την πλώρη του πλοίου πάνω στην οποία είναι τοποθετημένη σήμερα. Είναι ντυμένη με λεπτό χιτώνα που κολλά επάνω στο σώμα καθώς κινείται ορμητικά προς τα εμπρός, σχηματίζοντας αλλού λεπτές και αλλού παχύτερες πτυχώσεις, ενώ ένα χοντρό ιμάτιο τυλίγεται γύρω από τα πόδια της, αφήνοντας εν μέρει ακάλυπτο το αριστερό. Τα απλωμένα φτερά, από τα οποία σώζεται ολόκληρο μόνο το αριστερό, τονίζουν και αυτά την έντονη κίνηση. Το κεφάλι και το αριστερό χέρι της Νίκης δε βρέθηκαν ποτέ.
Αναπαριστάνεται η στιγμή ακριβώς της προσγείωσης της θεάς, λίγο πριν αυτή σταθεί τελικά στην πλώρη του πλοίου, ενάντια στον δυνατό άνεμο που κάνει τα ενδύματά της να κυματίζουν. Στο δεξί χέρι της κρατούσε μάλλον μια σάλπιγγα, που θα την έφερε κοντά στα χείλη, ενώ στο αριστερό κρατούσε ίσως κάποιο λάφυρο ή τρόπαιο από τη μάχη. Η κίνηση του έργου είναι σπειροειδής και η σύνθεσή του δίνει την εντύπωση ότι ανοίγεται οπτικά προς διάφορες κατευθύνσεις.
Η Νίκη σήμερα δεσπόζει τοποθετημένη μόνη, σε περίοπτη θέση στο Λούβρο, στο κεφαλόσκαλο, εκεί που η περίφημη σκάλα Daru διακλαδίζονται προς τις αίθουσες του μουσείου.
