Στέφανος Τραχανάς (2024), Ο κύκλος – Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελίδες 416
Πρόκειται για βιβλίο – σταθμός, που συνδέει την επιστήμη με τη δημοκρατία, τον ορθολογισμό, τον Διαφωτισμό, την ανοικτή κοινωνία, την πρόοδο.
Είναι εκπληκτικό το εξής γεγονός. Ενώ η επιστήμη πρέπει να είναι αυτόνομη όσον αφορά τη μεθοδολογία και την κουλτούρα της στη δημιουργία νέας γνώσης, στην έρευνα και στην αναζήτηση, χωρίς να υπάρχουν πολιτικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες, ωστόσο όταν επικρατούν ανορθολογισμοί, τότε τα αποτελέσματα είναι οδυνηρά. Ο κ. Τραχανάς στέκεται ιδιαίτερα σε ένα ιστορικό στοιχείο, που στοίχησε στον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων.
«Ο λυσενκοϊσμός με τη βαριά σκιά του σταλινισμού και τη χειραγώγηση – για ιδεολογικούς λόγους – της επιστήμης και με την μετωπική αντιπαράθεσή του στη μεγάλη κατάκτηση της επιστήμης την Εξελικτική Θεωρία του Δαρβίνου, έφερε καταστροφικούς λοιμούς τόσο στην τότε Σοβιετική Ένωση όσο και στην Κίνα.
Είναι αυτή η ελευθερία του πνεύματος, η πάλη κατά των δογματισμών (κοσμικών και θρησκευτικών) που επιβραβεύει την επιστήμη».
Περιγράφεται το οδοιπορικό της Φυσικής σε μια πολύ καθοριστική – όχι μόνο για την επιστήμη αλλά και για τον πολιτισμό μας συνολικά – περίοδο, μέσα από την ανάδυση της Θεωρίας της Σχετικότητας και κυρίως της Κβαντομηχανικής.
Θαυμάζουμε τον επιστημονικό διάλογο, τον πνευματικό πλούτο της ελεύθερης σκέψης, την αντιπαράθεση επιχειρημάτων σε συνέδρια, την εμπλοκή του ναζισμού στο πεδίο της έρευνας, την επικράτηση του διαφωτιστικού ρεύματος στην επιστημονική κοινότητα, ανεξάρτητα από την κατίσχυση του ναζισμού στην Ευρώπη λόγω της φοβερής δυναμικής του Κύκλου της Βιέννης και της Σχολής της Κοπεγχάγης αλλά και με την μετακίνηση πολλών επιστημόνων στις ΗΠΑ.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικά τα στοιχεία του «Κύκλου» όσον αφορά τις αντιλήψεις του ιδεαλισμού, των θρησκευτικών δοξασιών και του πολιτισμικού σχετικισμού. Νιώθεις το μεγαλείο και τη γοητεία της ανοιχτής, της χωρίς δογματισμούς σκέψης και αντιλαμβάνεσαι ότι η πρόοδος και η ελευθερία του ανθρώπου κρίνονται εδώ στην επιστημονική γνώση, στον Διαφωτισμό.
Προς τούτο, παρατίθεται και ένα απόσπασμα του Καστοριάδη, ένας ύμνος για την επιστήμη: «Τεράστιος ο απελευθερωτικός ρόλος της επιστήμης, τόσο στο κοινότοπο επίπεδο των σχέσεων μας με τις θρησκείες, τις προσλήψεις ή ό,τι άλλο θέλετε, όσο και στο κεντρικό – αν μπορώ να πω – υπαρξιακό επίπεδο. Είναι αυτό που έλεγε Αριστοτέλης για το θαυμάζειν. Η επιστήμη μας «ανθρωποποιεί», μας «ξεζωποιεί», μας πηγαίνει πέρα από τη βασική ζωική μας διάσταση, ακριβώς διότι μας κάνει να θαυμάζουμε και να θέλουμε ταυτόχρονα να εξηγήσουμε, λόγου χάριν, τον έναστρου ουρανό, ένα σκουλήκι που έρπει κλπ… Η επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε εκ νέου την πραγματική, ποιητική και μυθική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης».
Το βιβλίο αυτό είναι ένα εξαίρετο εγχειρίδιο, που είναι απαραίτητο σε κάθε ανήσυχο πολίτη. Έχει μόνο ένα μειονέκτημα. Είναι εκτεταμένο. Έχει κεφάλαια, στα οποία ο συγγραφέας επαναλαμβάνεται. Και επιπλέον, έχει ίσως μεγαλύτερη προέκταση στην κβαντομηχανική από ό,τι χρειάζεται. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, αν μειωθούν αυτά τα στοιχεία, ο «Κύκλος» είναι ένα απαραίτητο πόνημα για κάθε πολιτικό, για κάθε πρόσωπο που έχει δημόσιους και θεσμικούς ρόλους ακριβώς, για κάθε ανήσυχο πολίτη.
Και η μεγάλη του συμβολή είναι ότι προάγει έναν τρόπο σκέψης για την αξία της επιστημονικής γνώσης, για να ενισχυθεί η δημοκρατία και ο διάλογος, για να αντιμετωπιστούν τα πολλαπλά προβλήματα του σκοταδισμού και του ρατσισμού, που περικυκλώνουν τον ορθολογισμό. Γιατί κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός ότι τις εξελίξεις στη σύγχρονη εποχή τις καθορίζει εν πολλοίς η επιστημονική γνώση.
