Είμαστε σε μεγάλο βαθμό εγκλωβισμένοι μέσα στο σκληρό και ολοκληρωτικό περίγραμμα των προκαταλήψεων. Δύσκολα τις αμφισβητούμε. Και αυτό, όχι γιατί κυρίως δεν θέλουμε, αλλά γιατί δύσκολα έως πολύ δύσκολα της αντιλαμβανόμαστε!
Θεωρούμε τις προκαταλήψεις ως βεβαιότητες, ως κομμάτι της πραγματικότητας, που δεν επισύρουν καμία ένσταση. Και το πιο σημαντικό στοιχείο, που σχετίζεται με το θέμα μας, είναι ότι για να κατακτήσουμε ή και ακόμα για να ανοίξουμε τους δρόμους της ελευθερίας, της πνευματικής μας ελευθερίας πρέπει να απαλλαγούμε από τις προκαταλήψεις. Αλλιώς το τοπίο είναι ναρκοθετημένο και απόλυτα παγιδευμένο.
Ο καθένας μας μπορεί να βρει τέτοιες προκαταλήψεις είτε σιγά-σιγά με τα πέρασμα του χρόνου είτε όταν παρουσιάζεται κάποια τυχαία ευκαιρία, που αποκαλύπτει μια πλάνη μας, που δεν είναι άλλο από μια βαθιά ριζωμένη προκατάληψη. Οι προκαταλήψεις προκύπτουν από πολύ νωρίς, από την παιδική μας ηλικίαˑ τότε που διαμορφώνονται τα πρώτα κομμάτια της ερμηνείας του κόσμου.
Μετά βέβαια έρχονται οι δικές μας αντιλήψεις – ιδεολογικές, πολιτισμικές, πολιτικές, κοινωνικές, ηθικές – οι οποίες διαμορφώνουν ένα συμπαγές περιβάλλον στερεότυπων, που δύσκολα επιδέχεται την κριτική και εύκολα απορρίπτει κάθε άλλη θεώρηση.
Βέβαια πολύ σημαντικό στοιχείο είναι ότι το γλωσσικό μας περιβάλλον, με ό,τι αυτό κουβαλάει ιστορικά. Διαμορφώνει τον ενδότερο πυρήνα των δικών μας ισχυρών πεποιθήσεων και σε αυτό, σημαντικό ρόλο παίζει η θεσμική εκπαίδευση μέσα από την οποία γίνεται άλλωστε η αναπαραγωγή της κρατούσας εθνικής / πολιτιστικής κοσμοθεωρίας, όπως αυτή θα συμπυκνωθεί στο προσωπικό μας σύμπαν.
Καταθέτω μερικά δείγμα προσωπικής εμπειρίας, που θεωρώ ότι είναι αποδεικτικά στοιχεία αυτής της τόσο εύκολης δημιουργίας προκαταλήψεων. Όταν ήμουνα μικρό παιδί και για πρώτη φορά στο χωριό μου μια γυναίκα φορούσε παντελόνια, τότε που όλες φορούσαν φουστάνια και φούστες, ξαφνιάστηκα και δεν μπορούσα να το αφομοιώσω. Στον κινηματογράφο, που ερχόταν κάθε τόσο, οι «καλοί» ήταν οι ωραίοι και το αντίθετο οι «κακοί» – και κάπως έτσι διαμορφώθηκε μια προκατάληψη.
Αλλά και σε μεγαλύτερη ηλικία έχω παραδείγματα. Όταν είδα πρωτάρης στην Αθήνα έναν Αφρικανό – που σπούδαζε στο πανεπιστήμιο – με άσπρα μαλλιά, ξαφνιάστηκα. Θεωρούσα ότι το μόνο χρώμα, που θα είχε, έπρεπε να είναι το μαύρο. Μετά σκεπτόμενος ότι ήταν σε μεγάλη ηλικία, κατάλαβα ότι τα μαλλιά του άσπρισαν ως μια φυσιολογική εξέλιξη.
Αν πάμε σε μια ξένη χώρα – και κυρίως εκτός Ευρώπης – και δούμε τα στοιχεία της κουλτούρας τους, των εθίμων και των παραδόσεών τους, και ιδιαίτερα στο θρησκευτικό και λατρευτικό πεδίο, θα μας φανούν πολύ παράξενα και μάλλον θα τα αμφισβητούμε και θα τα απορρίπτουμε, επειδή συγκρούονται με τα δικά μας στερεότυπα και με τις ισχυρές προκαταλήψεις μας. Αν όμως αντιστρέψουμε τη σχέση «παρατηρητή – παρατηρούμενου», τότε θα σκεφτούμε ότι οι συγκρίσεις με τις συνοδές προκαταλήψεις τους είναι αναπόφευκτες και ερμηνεύσιμες.
Δεν είναι εύκολο να απαλλαγούμε από όλες τις προκαταλήψεις μας για τους λόγους που αναφέρθηκαν στην αρχή. Υπάρχει και κάτι ακόμα, που μπορεί να αμβλύνει τις όποιες αρνητικές επιδράσεις τους. Να έχουμε κριτική σκέψη και να έχουμε πνευματική ετοιμότητα για να τις αναγνωρίζουμε, να τις σχετικοποιούμε και να αίρουμε τον απόλυτο χαρακτήρα τους.
Κάθε ημέρα μαθαίνουμε μικρά και μεγάλα ζητήματα για τη ζωή – ακόμα και με ανεπαίσθητο τρόπο. Κάθε ημέρα διευρύνουμε τους ορίζοντες της αυτογνωσίας μας και της ετερογνωσίας μας. Εκείνο που απαιτείται για να δρομολογούμε πεδία κοινωνικής και πολιτιστικής ανέλιξης είναι η κουλτούρα αμφισβήτησης και δημιουργικότητας, στοχασμού και προβληματισμού.
Κάθε στιγμή και μια ευκαιρία για να κάνουμε πιο όμορφη τη ζωή μας. Η βαθιά γνώση και η συνεχής πνευματική καλλιέργεια δεν θέτουν απλά και μόνο σε δοκιμασία ή και σε αναίρεση τις προκαταλήψεις μας, αλλά μας καλούν σε ορίζοντες ελευθερίας.
