Στον Πόντο, στην ιστορική περιοχή των βορειοανατολικών ακτών της Μικράς Ασίας, την παράλια περιοχή της Καππαδοκίας, ανατολικά της Παφλαγονίας, βρισκόταν μια από τις πανάρχαιες εστίες, κοιτίδες του Ελληνισμού, από τον καιρό κιόλας του πρώτου μεγάλου αποικισμού, ξεκινά τον 8ο αιώνα π.Χ. με την Μίλητο της Ιωνίας να αποικίζει τη Μαύρη Θάλασσα.
Πρώτη αποικία η Σινώπη, πόλη – μητρόπολη που με την σειρά της αποίκισε όλα τα παράλια ιδρύοντας άλλες φημισμένες πόλεις, όπως η Τραπεζούντα, η Άμισος ή Σαμψούντα. η Κερασούντα, η Τρίπολις, τα Κοτύωρα, η Αμάσεια, τα Σούρμενα και άλλες.
Σε αυτόν, λοιπόν, τον τόπο, με όχημα την ελληνική γλώσσα, διαδόθηκε από τον Απόστολο Ανδρέα τον Πρωτόκλητο, περί το 34 μ.Χ. ο Χριστιανισμός, όταν μετέβη στη Σινώπη, την Αμάσεια, την Αμισσό και κατόπιν στην Τραπεζούντα. Στη συνέχεια άρχισαν να ιδρύονται εκεί οι πρώτες Εκκλησίες και Μονές.
Στην ιστορική περιοχή της Επαρχίας Ματσούκας, στην καρδιά του Πόντου, μεταξύ της Τραπεζούντας και της Αργυρούπολης, σκαρφαλωμένο σε απόκρημνο βράχο να ατενίζει την απεραντοσύνη των αιώνων βρίσκεται το θρυλικό Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνα, αφιερωμένο στον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.
Είναι η πρώτη Ιερά Μονή που ιδρύθηκε στον Πόντο, από τα αρχαιότερα ελληνικά Μοναστήρια, με τεράστιο έργο και συνεισφορά στην επιβίωση και την αντοχή του Ελληνισμού στις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες ακόμα διωγμού από τους Τούρκους έως και τη μαρτυρική Γενοκτονία του Ελληνισμού του Πόντου.
Είναι κτισμένη στη βάση ενός απότομου βράχου σε δασώδη περιοχή της Επαρχίας Ματσούκας, πολύ κοντά στην άλλη ιστορική Ιερά Μονή της Παναγίας της Σουμελά και στο θρυλικό Πυξίτη ή Δαφνοπόταμο, όπου και το χιλιοτραγουδισμένο γεφύρι της Τρίχας. Επίσης βρίσκεται κοντά στο τότε εμπορικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής, τις Καρυές, και στους οικισμούς Χαμψίκιοϊ και Σαχνόη. Ιδρύθηκε πολύ πριν από τη Μονή της Παναγίας Σουμελά.
Η Μονή βάσει στοιχείων ιδρύθηκε τον 3ο αιώνα, πιθανότατα το 270 μ.Χ., από αναχωρητές Χριστιανούς, οι οποίοι κατευθύνθηκαν προς το εσωτερικό του Πόντου για να αποφύγουν τους διωγμούς του Δεκίου (249 – 251 μ.Χ.) και του Βαλλεριανού (253 – 260 μ.Χ.).
Για την ονομασία της Μονής υπάρχει η εκδοχή ότι την πήρε από το ομώνυμο όρος πάνω στο οποίο χτίστηκε και η άλλη από τη Γη Ζαβουλώνος, όπως ονομαζόταν η περιοχή από όπου ξεκίνησε το κήρυγμά του ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Εκ του Ζαβουλών με παραφθορά Βαζελών.
Καταστράφηκε πρώτη φορά από τους Πέρσες εισβολείς τον 6ο αιώνα αλλά ανακατασκευάστηκε από τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό.
Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνα υπήρξε και η αρχή, η πρώτη δύναμη ώθησης της ίδρυσης της Μονής της Παναγίας Σουμελά το 386 μ.Χ. Συγκεκριμένα, οι ιδρυτές της Σουμελά, μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρώνιος όταν έφτασαν στο σημείο όπου θα έχτιζαν τη Μονή βρέθηκαν σε μεγάλη ανάγκη μη μπορώντας να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Τότε παρουσιάστηκε στον Ηγούμενο της Μονής του Βαζελώνα σε όραμα ο Άγιος Ιωάννης, ο οποίος τον πρόσταξε να βοηθήσει τους δύο μοναχούς. Ο Ηγούμενος έστειλε τρεις μοναχούς με τρία μουλάρια φορτωμένα με όλα τα χρειώδη. Από τότε η Μονή της Παναγίας Σουμελά έστελνε κάθε χρόνο προς ένδειξη ευγνωμοσύνης στη Μονή του Βαζελώνα 50 άσπρα (νομίσματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), 12 οκάδες κερί και λάδι και κάθε εφτά χρόνια ένα μουλάρι. Το έθιμο αυτό κράτησε μέχρι το έτος 1800 οπότε με αίτηση του Ηγουμένου της Σουμελά καταργήθηκε.
Η Μονή του Βαζελώνα κατά τα βυζαντινά χρόνια διάγει περίοδο άνθησης, οι Αυτοκράτορες της Τραπεζούντας, όπως οι Κομνηνοί, την προστατεύουν και την ευεργετούν. Πολλά από τα προνόμια αυτά, αναγνωρίστηκαν και από τους πρώτους Οθωμανούς Σουλτάνους.
Στην εξαιρετικά δύσκολη για τους Έλληνες περίοδο της Οθωμανικής κατάκτησης, η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνα διαδραμάτισε σωτήριο ρόλο και ο πληθυσμός που διέμενε κοντά σε αυτές παρέμεινε αμιγής και ακμαίος.
Μάλιστα οι κάτοικοι της Τραπεζούντας κατευθύνθηκαν προς τη Ματσούκα τόσο για το ορεινό και άρα ανενόχλητο της περιοχής από τους Οθωμανούς, όσο και για να βρίσκονται κάτω από την προστασία των τριών ιστορικών Μοναστηριών της περιοχής της Μονής του Βαζελώνα, της Παναγίας Σουμελά. και του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Στην περιοχή της Ματσούκας μέχρι το 1919 ο πληθυσμός είναι 76% χριστιανικός, ενώ μόνο στην περιοχή της Άνω Ματσούκας υπάρχουν 98 εκκλησίες.
Η τελευταία ανακατασκευή της Μονής έγινε από τον Ηγούμενο Λαυρέντιο, το 1719, ο οποίος επισκέφθηκε στην Πετρούπολη τον Τσάρο Μεγάλο Πέτρο και τον έπεισε να ενισχύσει τη Μονή. Αργότερα το Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνος λεηλατήθηκε εκ νέου από συμμορία 28 ληστών που άρπαξαν κειμήλια, Ιερά χρυσά και αργυρά σκεύη, σιγγίλια και χρυσόβουλα και άλλους εκκλησιαστικούς θησαυρούς. Ανάμεσα τους υπήρχαν ένα έγγραφο του Μεγάλου Πέτρου που έδινε ετήσια εισφορά στη Μονή 50 ρουβλίων (περί το 1700) και ένα του Αυτοκράτορα Αλέξανδρου, μεταγενέστερο, που χορηγούσε στη Μονή ετήσια συνδρομή 65 ρουβλίων.
Στις αρχές του 19ου αιώνα η Μονή συνέχισε να έχει σοβαρά οικονομικά προβλήματα λόγω, κυρίως, της οικονομικής αφαίμαξης από τους Ντερεμπέηδες της περιοχής, αλλά και λόγω του λοιμού που κράτησε από το 1810 ως το 1812 και της πανούκλας που ενέσκηψε στην περιοχή το 1811. Ενάντια στους Ντερεμπέηδες αγωνίστηκαν με όλα τα μέσα και οι Μονές, προκειμένου να ελαφρύνουν το βάρος της τυραννίας προς τους Χριστιανούς της δικαιοδοσίας τους. Τελικώς, κατάφεραν μετά από μακροχρόνια παραμονή των Ηγουμένων των τριών Μονών στην Κωνσταντινούπολη, να τους εκτοπίσουν το 1836.
Κατά τη διάρκεια της κατοχής της Τραπεζούντας από τους Ρώσους, στα έτη 1916 – 18 οι Μονές του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα και της Παναγίας Σουμελά, βρίσκονταν στην τουρκική πλευρά με συνέπεια να εκκενωθούν με τη βία και να γίνουν έρμαια της λεηλατικής μανίας των Τούρκων.
Με την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων επέστρεψαν σταδιακά και οι μοναχοί στη Μονή.
Όμως το 1923 η Μονή του Αγίου Ιωάννη είχε την τύχη όλων των Μονών του Πόντου, την ίδια τραγική μοίρα του υπόλοιπου Ελληνισμού του Πόντου.
Η Ιερά Εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου διεσώθη από τον μοναχό Διονύσιο Αμαραντίδη, ο οποίος την μετέφερε στην Ελλάδα, αρχικά στον Άγιο Δημήτριο Πανοράματος Σερρών και έπειτα στη Μονή της Αγίας Τριάδας Σερρών.
Το 1970, η εικόνα της Αποτομής της Κεφαλής του Αγίου Ιωάννη τοποθετήθηκε με τιμές στον Ιερό Ναό Προδρόμου και Βαπτιστού Αγίου Ιωάννη, στον Άγιο Δημήτριο, όπου γίνεται Πανηγυρικός εορτασμός κάθε χρόνο στις 24 Ιουνίου.
