Η εποχή της Άνοιξης έχει καταφτάσει και για τη φετινή χρονιά, αν και επισήμως το η εαρινή Ισημερία που σημαίνει και τον ερχομό της είναι σε λίγες ημέρες, στις 21 Μαρτίου. Κοιτώντας γύρω, χρώματα και χρώματα να ξεπροβάλλουν σε πέταλα λουλουδιών και να κλέβουν τη ματιά σκέφτηκα εκείνη που την έχουμε ταυτίσει με αυτή τη ζωογόνα και ανθοφόρα περίοδο του έτους, αφού είναι εκείνη που με την συμβολή της βοηθά την επικονίαση των ανθών και την μετέπειτα καρποφορία. Μιλάω για εκείνη που βλέπουμε πολύ συχνότερα τώρα να πεταρίζει με το χαρακτηριστικό της ζουζούνισμα από λουλούδι σε λουλούδι. Μιλάω για το ιερό έντομο αυτού του κόσμου, την υπέροχη μέλισσα.
Η μέλισσα ανήκει στα υμενόπτερα και δικαίως, θεωρείται το σπουδαιότερο για τη φύση και τον άνθρωπο. Είναι υπεύθυνη για το 60% της επικονίασης των φυτών, διαδικασίας που διασφαλίζει την καρποφορία και τη συνέχεια του φυτικού βασιλείου, αλλά και την τροφή του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπινου είδους. Η μέλισσα είναι πολύτιμη, τολμώ να πω ανεκτίμητα για το περιβάλλον και την ίδια τη ζωή, αφού μια ενδεχόμενη εξαφάνισή της εξαφάνιση της θα απειλούσε μεγάλο μέρος της ζωής του πλανήτη.
Από πότε, όμως, είναι κάτοικος του πλανήτη Γη το ιερό έντομο; Η παρουσία της μέλισσας στη Γη ξεπερνάει τα 50.000.000 χρόνια και ίσως φτάνει και στα 100.000.000 χρόνια. Είναι από τα πιο αρχαία πλάσματα αυτού του κόσμου. Εμφανίστηκε, πώς αλλιώς, μαζί με τα άνθη όταν η φύση ανέπτυξε τη διαδικασία της επικονίασης με έντομα- επικονιαστές. Εκείνα έπαιρναν το νέκταρ των λουλουδιών για φαγητό με αντάλλαγμα αυτά να μεταφέρουν τη γύρη από το ένα λουλούδι στο άλλο για να γίνεται η επικονίαση. Κι αν σκέφτεστε τι μπορεί να κάνει μια τόση δα μελισσούλα οφείλουμε να σημειώσουμε ότι οι μέλισσες μίας μόνο κυψέλης μπορούν να επικονιάσουν καθημερινά περισσότερα από 100.000.000 λουλούδια.
Η προσπάθεια του ανθρώπου να εξημερώσει τη μέλισσα και να χρησιμοποιήσει τα οφέλη και τα φυσικά της προϊόντα προς όφελος του, όχι μόνο οικονομικά αλλά στην αρχή και για την ίδια την επιβίωσή του, ανάγεται στην απώτατη αρχαιότητα. Έχει βρεθεί σπηλαιογραφία στην Μπικόρπ της Ισπανίας, ηλικίας τουλάχιστον 15.000 ετών, όπου εικονίζεται ένας άνθρωπος που προσπαθεί να πάρει μέλι από μελίσσι.
Από τους προϊστορικούς χρόνους οι άνθρωποι ήξεραν να παίρνουν το μέλι και να το χρησιμοποιούν στη διατροφή τους. Επί πολλούς αιώνες το μέλι ήταν η μόνη γνωστή γλυκαντική ουσία.
Στην Ελληνική Μυθολογία οι Θεοί του Ολύμπου τρέφονταν με νέκταρ και αμβροσία. Ο Ησίοδος και ο Πίνδαρος αναφέρουν ότι ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα, και της Κυρήνης, κόρης του βασιλιά των Λαπιθών Υψέα, ανάμεσα στα άλλα ήταν ο εισηγητής της καλλιέργειας των μελισσών. Ο Αρισταίος γεννήθηκε στην Λιβύη και ο Ερμής τον πήρε και τον πήγε στη Γαία και στις Ώρες για να τον αναθρέψουν. Κι ήταν αυτές που έσταζαν στα χείλη του βρέφους, νέκταρ και αμβροσία κάνοντάς τον αθάνατο. Πρώτος σταθμός του Αρισταίου είναι η Κέα όπου δίδαξε τους κατοίκους του νησιού και τη μελισσοκομία, όπως είχε διδαχθεί από τις Νύμφες. Έτσι, ο Αρισταίος υπήρξε για τους ανθρώπους και μάλιστα για τους κατοίκους της Κέας, ο πρώτος εφευρέτης της τέχνης της μελισσοκομίας.
Είναι φανερό ότι υπήρξε συστηματική μελισσοκομία από εκείνους τους χρόνους. Περισσότερες όμως αποδείξεις βρίσκουμε όσο προχωρούμε προς τους ιστορικούς χρόνους. Στην Οδύσσεια (Κ-519) αναφέρεται το «Μελίκρατον» κράμα μέλιτος και γάλακτος το οποίον έπιναν ως εκλεκτό ποτό. Στην Οδύσσεια επίσης (Υ-168) αναφέρεται ότι οι ορφανές κόρες του Πίνδαρου τρέφονταν από την Θεά Αφροδίτη με τυρί, μέλι και οίνο. Με την ίδια τροφή η μάγισσα Κίρκη σαγήνευσε τους συντρόφους του Οδυσσέα (Κ-213). Ο Ησίοδος αναφέρει τους «Σίμβλους», όνομα που έδιδαν στις κυψέλες της εποχής εκείνης. Τι είδος ήταν οι «Σίμβλοι» δεν είναι γνωστό. Πάντως ήταν κυψέλες κατασκευασμένες από ανθρώπους για την εκτροφή των μελισσών.
Επίσης στην Κρήτη κατά τις ανασκαφές στην Φαιστό βρέθηκαν πήλινες κυψέλες της Μινωικής εποχής (3.400 π.Χ.) πολύ αρχαιότερης της Ομηρικής. Στην ίδια εποχή ανήκει επίσης το πασίγνωστο και περικαλλές χρυσό κόσμημα που παριστάνει σύμπλεγμα δύο μελισσών, οι οποίες βαστάζουν κηρήθρα προερχόμενη από την πήλινη κυψέλη σωλήνα, όπως και άλλο χρυσό κόσμημα σε σχήμα μέλισσας, που ευρέθη στις ανασκαφές της Κνωσού. Τα συγγράμματα του Αριστοτέλη (322 π.Χ.) αποτέλεσαν σπουδαίο σταθμό για τη μελισσοκομία τόσο της αρχαίας Ελλάδας αλλά και όλου του τότε πολιτισμένου κόσμου. Ο νομοθέτης Σόλων (640-558 π.Χ.) θέσπισε διάφορα νομοθετικά μέτρα για την μελισσοκομία της εποχής εκείνης.
Ο πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης (462-352 π.Χ.) συνιστούσε το μέλι σε όλους τους ανθρώπους αλλά ιδιαίτερα στους ασθενείς
Ο Δημόκριτος όταν τον ρώτησαν πώς γίνεται οι άνθρωποι να είναι υγιείς και να ζουν πολλά χρόνια συνέστησε λάδι για το εξωτερικό του σώματος; και μέλι για τη διατροφή. Ο Πυθαγόρας και οι οπαδοί του είχαν το μέλι ως κύρια τροφή.
Η πρόοδος της μελισσοκομίας είχε εξαπλωθεί σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, ακόμα και στις αποικίες. Ο πρώτος όμως ο οποίος μελέτησε επιστημονικά την μέλισσα υπήρξε ο Αριστοτέλης.
Δεν είναι λίγες οι απεικονίσεις της μέλισσας ως θεά ή πνεύμα. Μισή μέλισσα, μισή φτερωτή γυναίκα, ήταν μια μορφή της Μεγάλης Θεάς Μητέρας, της Προ – Άρτεμης, θεά της γονιμότητας και της παρθενίας. «Μέλισσαι» ονομάζονταν και οι ιέρειες της Εφέσιας Άρτεμης, της Ρέας, της Κυβέλης, της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι σαν τροφοί του Δία αναφέρονται τις ιερές μέλισσες που τον μεγάλωσαν στη σπηλιά στο «Ιδαίον Άντρο» της Κρήτης. Με το μέλι συνδέονται μύθοι σχετικά με ιέρειες που είχαν την ικανότητα να προφητεύουν, όπως η Πυθία, και οι Θρίες. Ο Θεόκριτος σε ποίημά του αναφέρει ότι ο Έρωτας θέλησε να κλέψει κηρήθρα με μέλι και οι μέλισσες για τιμωρία τον κέντρισαν.
Στην εποχή του Μεσαίωνα η μελισσοκομία εξελίσσεται σε επαγγελματική βάση εκμεταλλευόμενη την αύξηση της ζήτησης μελιού και κεριού. Η πληθυσμιακή αύξηση και η σύνδεση του κεριού με τις θρησκευτικές και καθημερινές λειτουργίες αποτελούν την κινητήρια δύναμη.
Η μελισσοκομία αναπτύσσεται σε όλη την Ευρώπη και εμφανίζονται νέοι τύποι κυψελών με τη χρήση υλικών κατασκευής ανάλογα με το τι υπάρχει κυρίως σε κάθε περιοχή. Οι αλχημιστές χρησιμοποιούν όλο και πιο πολύ μέλι στις συνταγές τους λόγω των ιδιοτήτων του σαν συστατικό ή ως συνδέσμου ανάμεσα σε αλχημιστικά υλικά. Οι Χριστιανοί εντάσσουν το κερί στη λατρευτική τους πρακτική, ενώ είναι πάρα πολλές οι γραπτές αναφορές του μελιού και της μέλισσας στα εκκλησιαστικά κείμενα με χαρακτηριστικό παραλληλισμό της γλυκύτητας του μελιού με το λόγο του Θεού.
Για το Ισλάμ το μέλι αποτελεί θεραπευτικό τρόφιμο και στην Αραβική λογοτεχνία συναντάμε πολλές αναφορές στις μέλισσες. Η σχέση του ανθρώπου με τις μέλισσες αποτυπώνεται και στο Κοράνι.
Στη νεότερη εποχή η πορεία της μελισσοκομίας σημαδεύτηκε από δύο ανακαλύψεις με αντικρουόμενη επιρροή στην ανάπτυξή της.
Η πρώτη είναι η ζάχαρη και η τεράστια εξάπλωση της χρήσης της, που μείωσε δραματικά τη χρήση του μελιού, λόγω των εξαιρετικά μεγάλων και με περισσότερη ευκολία δυνατοτήτων παραγωγής της. Επίσης χρησιμοποιήθηκε ευρέως και στα φαρμακευτικά σκευάσματα.
Η μελισσοκομία περιορίστηκε κατά πολύ και το μόνο που κράτησε μονοπωλιακά μέχρι την ανακάλυψη της παραφίνης ήταν η παραγωγή κεριού.
Η δεύτερη ανακάλυψη που σημάδεψε τη μελισσοκομική τέχνη είναι η εφεύρεση της σύγχρονης κυψέλης με τα κινητά πλαίσια κηρηθρών. Μέχρι τότε για να εξαχθεί το μέλι από την κυψέλη έπρεπε να καταστραφεί η κηρήθρα αφού η διαδικασία απαιτούσε τη σύνθλιψη της κηρήθρας. Έτσι οι μέλισσες αναγκάζονταν να «χτίσουν» νέες κερήθρες σπαταλώντας πάρα πολύ νέκταρ κάθε φορά. Με τις καινούργιες κυψέλες το μέλι βγαίνει από τις κερύθρες με διαδικασία φυγοκέντρησης και οι κερήθρες επιστρέφονταν στην κυψέλη για να ξαναγεμίσουν με μέλι από τις μέλισσες. Με πιο λίγα μελίσσια οι μελισσοκόμοι τρυγούνε πολλαπλάσιες ποσότητες από αυτές που παρήγαγαν παλαιότερα.
Τι είναι όμως η κυψέλη ή του κουβέλι, όπως έλεγαν παλαιότερα; Μα τι άλλο από το σπίτι της μέλισσας. Εκεί βρίσκεται η βασίλισσα, η αρχηγός του σμήνους, η μόνη που γεννάει αυγά και γι’ αυτό είναι η μάνα όλων των μελισσών. Εκεί κατοικούν και οι ανεκτίμητες εργάτριες, αυτές που βλέπουμε να πεταρίζουν γύρω μας από γλάστρα σε γλάστρα, αυτές που φιλότιμα κάνουν όλες τις εργασίες της κυψέλης. Αλλά και οι κηφήνες, οι αρσενικές μέλισσες με μοναδική εργασία τη γονιμοποίηση της βασίλισσας. Ένα μελίσσι έχει κατά μέσον όρο 50.000 μέλισσες. Η κοινωνική της οργάνωση είναι περίφημη και υποδειγματική. Οι εργασίες μοιράζονται μεταξύ των μελών της κυψέλης ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, αλλά και τις δεξιότητες. Κάποιες μέλισσες είναι ανιχνευτές, κάποιες άλλες είναι συλλέκτριες μελιού και γύρης, κάποιες τροφοί των βρεφών, κάποιες φρουροί. Οι τελευταίες μάλιστα χαρακτηρίζονται από την αυταπάρνηση με την οποία υπερασπίζονται την κυψέλη, πολύ συχνά με τίμημα την ίδια τους τη ζωή.
Όλα τα προϊόντα της μέλισσας είναι χρήσιμα στον άνθρωπο. Πέρα από το μέλι, περίφημο για τη διατροφική του αξία, η γύρη, η πρόπολη και ο βασιλικός πολτός χρησιμοποιούνται πλέον ως θεραπευτικά μέσα.
Στη χώρα μας παράγονται κάθε χρόνο 12.000 τόνοι μέλι, από περισσότερους από 25.000 παραγωγούς και 1,5 εκατομμύριο μελίσσια. Για να καταλάβουμε την ακάματη δουλειά αυτού το ιερού εντόμου, ας αναλογιστούμε ότι για να παραχθεί μισό κιλό μέλι πρέπει να εργαστούν 6.000 μέλισσες, να επισκεφτούν 2 εκατομμύρια λουλούδια, ώστε να συγκεντρώσουν το απαραίτητο νέκταρ για το μέλι αυτό.
Πώς όμως γίνεται το νέκταρ μέλι; Αφού η μέλισσα γεμίσει με νέκταρ το επιπλέον στομάχι που έχει, γυρνάει πίσω στην κυψέλη. Εκεί το νέκταρ «χωνεύεται μερικώς» από τα ένζυμα του στομαχιού. Αλλά όχι μόνο, το νέκταρ χωνεύεται και από τα ένζυμα του στόματος της ίδια μέλισσας αλλά και των άλλων μελισσών. Το χωνεμένο νέκταρ εναποτίθεται σε μία κερήθρα και με τα φτερά τους οι μέλισσες το αερίζουν, βοηθώντας το παραπανίσιο υγρό να εξατμιστεί και να μείνει η παχύρευστη ουσία που ξέρουμε σαν μέλι. Τέλος η κερήθρα σφραγίζεται με μια υγρή έκκριση που βγαίνει από την κοιλιά της μέλισσας, η οποία σκληραίνει και γίνεται το γνωστό σε όλους μας κερί. Μια μέλισσα θα συλλέξει κατά τη διάρκεια της ζωής της 0.5 έως 1 gr μέλι.
Ίσως έχετε ακούσει τη γνωστή φράση, μάλιστα έχει ειπωθεί από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, πως όταν οι μέλισσες εξαφανιστούν, ο άνθρωπος δε θα έχει περισσότερα από τέσσερα χρόνια ζωής πια.
Δεν ξέρω αν θα έρθει αυτή η αποφράδα στιγμή της εξαφάνισης των μελισσών αλλά η αλήθεια είναι ότι σήμερα οι πληθυσμοί των μελισσών παγκόσμια ελαχιστοποιούνται. Οι τέσσερις πιο πιθανές αιτίες γι’ αυτό φαίνεται να είναι τα υβριδικά, γενετικά μεταλλαγμένα φυτά που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, η πιθανότητα ότι οι συχνότητες που χρησιμοποιούνται για τα κινητά τηλέφωνα μπορεί να εμποδίζουν τις μέλισσες να εντοπίσουν τις κυψέλες τους, η πιθανότητα ύπαρξης ενός ιού που τις σκοτώνει ή κάποιου ζωϋφίου που μολύνει τις μέλισσες.
Η μεγαλύτερη όμως απειλή για τις μέλισσες προέρχεται από τα χημικά φυτοφάρμακα υψηλής τοξικότητας που χρησιμοποιούνται στις βιομηχανικές καλλιέργειες. Αυτά τα πολύ επικίνδυνα φυτοφάρμακα, έχουν την ιδιότητα να κυκλοφορούν σε όλα τα μέρη του φυτού. Οι μέλισσες τα προσλαμβάνουν από τη γύρη και το νέκταρ, κάτι που βλάπτει το νευρικό τους σύστημα και πολύ συχνά τις οδηγεί στο θάνατο. Οι ολοένα περισσότερες μονοκαλλιέργειες που προωθεί η βιομηχανική γεωργία έχουν οδηγήσει στη μείωση της βιοποικιλότητας και την καταστροφή πλούσιων σε ποικιλία οικοσυστημάτων. Οι μονοκαλλιέργειες αποτελούν μεγάλο κίνδυνο γιατί οι μέλισσες για να επιβιώσουν θα πρέπει να τρέφονται από μία μεγάλη ποικιλία ανθοφόρων φυτών.
Εάν οι μέλισσες αφανιστούν, οι 71 από τις 100 πιο σημαντικές φυτικές καλλιέργειες παγκοσμίως που επικονιάζονται από τις μέλισσες, θα αρχίσουν να εξαφανίζονται και αυτές. Ειδικότερα, καρποί όπως τα μήλα, οι φράουλες και τα αμύγδαλα θα εμφανίσουν απότομη πτώση.
