Ήρθε και φέτος, για μια ακόμη χρονιά, χιλιάδες χρόνια τώρα, η ώρα του ευλογημένου δέντρου. Του δέντρου που έχουν δεθεί οι ζωές μας άρρηκτα μαζί του. Από την απώτατη αρχαιότητα έως την κάθε μέρα μας και το αύριο ως το τέλος όποτε κι αν είναι αυτό. Ήρθε η ώρα που θα μαζέψουμε τον καρπό του κι αυτός θα μας ευλογήσει με τον ίδιο, μα κυρίως με το πολύτιμο, έως και ανεκτίμητο απόσταγμά του.
Ήρθε η ώρα της ελιάς, λοιπόν! Και ήδη στους ελαιώνες, στα λιοστάσια, όπως παραδοσιακά τα αποκαλούμε, έχουν στρωθεί και στρώνονται τα λιόπανα. Οι ελιές θα μαζευτούν, παλιότερα με τα χέρια ή με μακριά ραβδιά, τώρα πια ακόμα και με σύγχρονα μηχανήματα, κι έπειτα θα πάρει το δρόμο για το ελαιοτριβείο, το λιοτρίβι ή λιτρουβιό όπως συνηθίζουμε να λέμε. «Καλοφάγωτο»!!!, είναι η ευχή που συνοδεύει τη νέα συγκομιδή, ενώ συνηθιζόταν οι νοικοκυρές να φτιάχνουν γλυκά με το νεοβγαλμένο λάδι για το καλό και να τα προσφέρουν, όπως δίπλες ή τηγανίτες και ξεροτήγανα.
Με αφορμή το γεγονός ότι η χθεσινή, 26η Νοεμβρίου, έχει οριστεί ως Παγκόσμια Ημέρα Ελιάς με πρωτοβουλία της ΟΥΝΕΣΚΟ (απλώς αφορμή, δε χρειαζόμαστε παγκόσμιες ημέρες για να τιμούμε και να μην ξεχνάμε τα σημαντικά και πολύτιμα, ή έτσι θα έπρεπε τουλάχιστον), έρχεται να σας συναντήσει αυτό το κείμενο, αφιερωμένο στο ευλογημένο δέντρο, στην ελιά.
Σύμβολο ειρήνης, σοφίας, γονιμότητας, ευημερίας, ευφορίας, τύχης, νίκης στους αιώνες. Η ελιά που υμνήθηκε, τραγουδήθηκε, ζωγραφίστηκε και κυρίως αγαπήθηκε όσο κανένα άλλο δέντρο. Που συντρόφεψε τους ανθρώπους τόσο σε εποχές ευμάρειας, όσο και σε εποχές στέρησης και άφησε το αποτύπωμα του σε κάθε πολιτισμική παράδοση των λαών της Μεσογείου.
Υπάρχει μια παράδοση που λέει πως με τη γέννηση ενός παιδιού φυτεύεται μια ελιά. Η ελιά και το παιδί θα μεγαλώσουν μαζί, γιατί η ελιά είναι κομμάτι της οικογένειας, θα τη θρέψει με τους καρπούς της και θα βρίσκεται εκεί για πολλές γενιές.
Η ελιά είναι δέντρο αειθαλές, έχει φύλλα αντίθετα, λογχοειδή, δερματώδη, σκουροπράσινα στην άνω επιφάνεια και αργυρόχρωμα στην κάτω. Τα άνθη της είναι λευκωπά, μονοπέταλα και πολύ μικρά, σχηματίζουν ταξιανθία βότρυος (τσαμπιού) και λουλουδίζουν προς το τέλος Μαΐου. Ο καρπός ωριμάζει και συλλέγεται κατά τα τέλη του Φθινοπώρου και αρχές του Χειμώνα. Ο κορμός της ελιάς είναι οζώδης και καλύπτεται από τεφρόφαιο φλοιό. Ιδιαίτερα κατάλληλες περιοχές για να ευδοκιμήσει είναι οι παραθαλάσσιες. Ο καρπός της ελιάς είναι θαυμάσια πηγή μονοακόρεστων λιπαρών οξέων, ενώ παρέχει φυτικές ίνες και μέταλλα στον οργανισμό και είναι πηγή της βιταμίνης Ε, που είναι φυσικό αντιοξειδωτικό. Η φυσιολογική διάρκεια ζωής ενός ελαιόδεντρου είναι 300 έως και 600 χρονιά, ενώ υπάρχουν και ελιές που ξεπερνούν τα 1000 χρονιά ζωής.
Σύμφωνα με πηγές και αρχαιολογικά ευρήματα, η ιστορία της ελιάς φαίνεται να ξεκίνησε πριν από περίπου 7000 χρόνια στην περιοχή της Μεσογείου. Στον ευρωπαϊκό Μεσογειακό χώρο ήρθε από την Ελλάδα, με πιθανότερη εκδοχή να την έφεραν Φοίνικες έμποροι.
Στη συνέχεια, με το ελληνικό εμπόριο και την αέναη ναυτοσύνη αυτού του λαού, έφτασε στα πέρατα του κόσμου.
Άγριες ελιές στον ελλαδικό χώρο συλλέγονταν ήδη από τη Νεολιθική εποχή, και τα στοιχεία δείχνουν ότι η εξημέρωση του δέντρου πιθανότατα ξεκίνησε στην Κρήτη και μάλιστα τα στοιχεία δείχνουν ότι ήδη στη μινωική εποχή (3.000 – 1.000 π.Χ.) η καλλιέργεια της ελιάς και το εμπόριο του ελαιολάδου ήταν διαδεδομένα στην Κρήτη, γεγονός που αποτελεί και έναν από τους κύριους λόγους της οικονομικής άνθησης που παρουσιάστηκε στο νησί κατά την περίοδο αυτή. Στο παλάτι της Κνωσού έχουν βρεθεί αγγεία (πιθάρια) και στέρνες από πέτρα όπου φυλασσόταν το λάδι, ενώ στη Φαιστό έχει βρεθεί τμήμα ελαιουργείου της εποχής εκείνης.
Αλλά και στο υπόλοιπο Αιγαίο δεν ήταν άγνωστη η ελιά. Σε αρχαιολογικές έρευνες που έγιναν στις Κυκλάδες βρέθηκαν απολιθωμένα φύλλα ελιάς, και το αξιοσημείωτο είναι ότι υπολογίζονται ότι είναι ηλικίας 50 – 60.000 ετών. Ακόμα, στις πινακίδες της Γραμμικής Β που ανακαλύφθηκαν στην αρχαία Πύλο υπάρχει το ιδεόγραμμα της ελιάς και του ελαιολάδου.
Το δέντρο της ελιάς ήταν πάντα το δέντρο του καλού. Το λάδι, όπως το σιτάρι και το κρασί, κατέχει σημαντική θέση στην Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία.
Αλλά και σε τόσο πολλές πλευρές και εκφάνσεις και στιγμές της ζωής που ως αποτέλεσμα η ελιά επηρέασε τα ήθη και τα έθιμα των Ελλήνων αλλά και των άλλων λαών της Μεσογείου που με το πέρασμα των χρόνων δημιούργησαν έναν εντελώς ιδιαίτερο πολιτισμό, τον πολιτισμό της ελιάς.
Κυρίαρχη η θέση της ελιάς και για τους προγόνους μας, τους αρχαίους Έλληνες.
Ο πιο γνωστός αρχαίος μύθος, που αναφέρεται στην καλλιέργεια της ελιάς, και μάλιστα στην αρχή της, είναι εκείνος της ελιάς που έδωσε ως δώρο η θεά Αθηνά στην πόλη των Αθηνών. Είναι γνωστή η διαμάχη ανάμεσα στην Αθηνά και τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία στην Αττική. Αποφασίστηκε να προσφέρει ο καθένας από ένα δώρο ακριβό. Νικητής σε αυτόν το διαγωνισμό θα ήταν εκείνος που η πρόσφορα του θα ήταν πολύτιμη για την πόλη.
Ο Ποσειδώνας, θεός των θαλασσών, σήκωσε την τρίαινα του και την κάρφωσε στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης. Αλμυρό νερό άρχισε να αναβλύζει και να κυλά στα ριζά του Βράχου. Πίστευε ο Ποσειδώνας πως αυτή η πηγή στο άνυδρο τοπίο της Αττικής θα μπορούσε να του προσφέρει τη νίκη. Η Αθηνά δε χρειάστηκε να κάνει καμία εντυπωσιακή κίνηση. Έσκυψε μόνο και φύτεψε στον ίδιο τόπο μια ελιά. Μέσα σε λίγη ώρα είχε βλαστήσει και το ασημοπράσινο φύλλωμα της τους είχε όλους εντυπωσιάσει. Τέτοιο δέντρο δεν υπήρχε ως τότε στον κόσμο.
Το δώρο της Αθηνάς έδωσε στους ανθρώπους νοστιμιά και θρεπτικά συστατικά στο φαγητό, καύσιμο για τους λύχνους που ήταν το κύριο φωτιστικό μέσο της εποχής, αλλά και πολλά άλλα ευεργετήματα. Κι η πόλη της Αθήνας είχε πλέον την προστάτιδα θεά της. Αυτή που με το δώρο της της χάρισε ένα ανεκτίμητο καλό.
Ένας ακόμα μύθος που αφορά την επέκταση της ελαιοκαλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο μιλά για τον Αρισταίο. Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης, γεννήθηκε στη Λιβύη και ο Ερμής τον πήρε και τον πήγε στην Γαία και στις Ώρες για να τον αναθρέψουν. Οι Μούσες όταν μεγάλωσε του είχαν αναθέσει την φύλαξη των κοπαδιών τους στη Φθία και του δίδαξαν τη μαντική και την ιατρική τέχνη. Οι Νύμφες πάλι του έμαθαν πώς να καλλιεργεί τα αμπέλια και τις ελιές, πώς να φροντίζει τα μελίσσια και πως να κάνει το γάλα τυρί, πώς να μπολιάζει τις αγριελιές για να δίνουν καρπό, να αλέθει τον καρπό του ελαιόδεντρου και να παίρνει το πολύτιμο και ως τότε άγνωστο ελαιόλαδο.
Οι αρχαίοι πίστευαν πως ο Αρισταίος ανακάλυψε το ελαιοπιεστήριο και έτσι τους έδειξε τον τρόπο να παίρνουν εύκολα το λάδι από τις ελιές. Ο Αρισταίος δεν κράτησε αυτά τα μυστικά για τον εαυτό του αλλά με την σειρά του δίδαξε τις τέχνες αυτές στους ανθρώπους. Η μυθολογία λέει πως ταξίδεψε σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Πήγε στη Σαρδηνία και κατόπιν στη Σικελία, όπου βρήκε εξαιρετικά γόνιμη γη για να καλλιεργήσει τις ελιές. Εκεί τιμήθηκε ως θεός προστάτης των ελαιοκαλλιεργειών. Από τότε τα δάση της αγριελιάς, που υπήρχαν γύρω από τη Μεσόγειο άρχισαν να καλλιεργούνται, τα άγρια δέντρα άρχισαν να μπολιάζονται και οι άνθρωποι έμαθαν να χρησιμοποιούν την ελιά και το λάδι.
Οι αρχαίοι Έλληνες αγάπησαν την ελιά και θεοποίησαν την καταγωγή της, προσδίδοντας της λατρευτικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σκληρή τιμωρία περίμενε όποιον κατέστρεφε ένα ελαιόδεντρο. Καταδικαζόταν σε εξοστρακισμό ή θάνατο. Με κλάδο ελιάς έρχονταν οι αγγελιοφόροι για σύναψη ειρήνης, ενώ στους Ολυμπιακούς αγώνες μοναδικό βραβείο για τους νικητές ήταν ένα στεφάνι φτιαγμένο από τον “κότινο”, δηλαδή την άγρια ελιά. Ο πολύτιμος χυμός των καρπών της, το ελαιόλαδο, ήταν το βραβείο για τους νικητές των αγώνων στα πλαίσια των περίφημων Μεγάλων Παναθηναίων που γινόταν προς τιμή της θεάς Αθηνάς. Πολλοί ήταν οι Έλληνες φιλόσοφοι που μελέτησαν τις φαρμακευτικές ιδιότητες του ιερού αυτού δέντρου. Διοσκουρίδης, Διοκλής, Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής, Ιπποκράτης. Χαρακτηριστικά στον Ιπποκράτειο κώδικα αναφέρονται πάνω από 60 θεραπείες της ελιάς.
Αναγνωρίζοντας την αξία του ελαιολάδου οι Ρωμαίοι συνέβαλλαν στην εξάπλωση της ελιάς στα εδάφη της αυτοκρατορίας τους. Το εμπόριο αναπτύσσεται ακόμη περισσότερο και τα ρωμαϊκά πλοία μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες λαδιού σε περιοχές όπου δεν εκαλλιεργείτο η ελιά ή σε περιοχές όπου το στερούνταν οι άνθρωποι λόγω μικρής παραγωγής. Είναι η εποχή κατά την οποία αναπτύσσονται νέες τεχνικές έκθλιψης του ελαιοκάρπου και παρατηρείται μεγάλη πρόοδος στη διάδοση των ελαιοκομικών γνώσεων.
Στα χρόνια του Βυζαντίου διατηρήθηκαν τα παραδοσιακά κέντρα ελαιοκαλλιέργειας, ενώ ένα μεγάλο μέρος από τη συνολική παραγωγή προερχόταν από ελαιώνες που υπήρχαν στα Χριστιανικά Μοναστήρια. Η διακίνηση του προϊόντος ακολουθεί τα πανάρχαια πρότυπα: γίνεται με ειδικούς αμφορείς που φορτώνονται στα πλοία και οδηγούνται προς τα μεγάλα αστικά κέντρα ή όπου αλλού υπάρχει αυξημένη ζήτηση. Η ανάγκη για φως (φωτισμός Ναών, Ανακτόρων, οικιών), παράλληλα με τις υπόλοιπες χρήσεις του, δημιουργεί όλο και μεγαλύτερες ανάγκες, τόσο που η Αυτοκρατορία να είναι διαρκώς ελλειμματική σε ελαιόλαδο. Έτσι δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι, παρ’ ότι έκανε τη μεγαλύτερη εξαγωγή ελαιολάδου στον κόσμο, συχνά οι αρχές απαγορεύουν την εξαγωγή του.
Οι εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία συνέβαλαν στην περαιτέρω ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών και διευκόλυναν τις θαλάσσιες μεταφορές. Το λάδι αρχίζει να βρίσκει ανοιχτούς τους θαλάσσιους δρόμους από το Αιγαίο προς τη ∆υτική Ευρώπη. Στην εποχή της Τουρκοκρατίας, το εμπόριο του λαδιού γίνεται αφορμή ν’ αναπτυχθούν ισχυρές τοπικές οικονομίες, πράγμα που παρατηρείται και αργότερα, όταν η παραγωγή σαπουνιού συντελεί στη δημιουργία δυναμικών βιοτεχνικών μονάδων.
Σε ελαιοπαραγωγικές περιοχές εγκαθίστανται προξενεία ευρωπαϊκών χωρών. Κατά το 18° αιώνα οι εξαγωγές ελαίου εφοδιάζουν τις ευρωπαϊκές αγορές, όχι απλώς μ’ ένα προϊόν που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην κουζίνα, αλλά με την πρώτη ύλη για την παραγωγή σαπουνιού.
Η ελιά κυριαρχεί στο ελληνικό τοπίο, το φωτίζει με το χαρακτηριστικό γκριζοπράσινο χρώμα της και εμπνέει τους καλλιτέχνες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τα κλαδιά της, τα φύλλα της, σκηνές από το μάζεμα του καρπού της, στόλισαν τοίχους αρχαίων παλατιών αλλά και αρχαίους αμφορείς και αγγεία. Έγιναν το θέμα γνωστών έργων ζωγραφικής νεότερων Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών.
