Το ημερολόγιο έδειχνε 14 Σεπτεμβρίου του έτους 335 μ.Χ. Και στον νεόκτιστο περικαλλή και λαμπρό Ναό της Αναστάσεως στα εδάφη των Ιεροσολύμων υψωνόταν ξανά Εκείνο που από τρόπος μαρτυρίου έγινε το σύμβολο του Ίδιου του Θεού. Ο Σταυρός του Χριστού. Ο Τίμιος Σταυρός.
Σε ανάμνηση αυτής της Ύψωσης η Εκκλησία κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου τιμά τον Σταυρό του Χριστού με την μεγάλη Δεσποτική εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.
Η ιστορία όμως αυτού του Ξύλου, από το οποίο κατασκευάστηκε ο Σταυρός δεν αρχίζει την ημέρα της Σταύρωσης. Ανάγεται αιώνες στο παρελθόν.
Σύμφωνα με τον θρύλο όταν ο Αβραάμ φιλοξένησε τους τρεις Αγγέλους κατά την Παλαιά Διαθήκη, τον Ίδιο τον Τριαδικό Θεό δηλαδή, όταν έφυγαν ξέχασαν τα ραβδιά τους. Η γυναίκα του, η Σάρα, τα έβαλε στη φωτιά για να καούν, αλλά αυτά δεν καίγονταν
Ο καιρός περνούσε και κάποια στιγμή ο Αβραάμ έδωσε τα τρία μισοκαμένα ραβδιά στον ανιψιό του τον Λωτ και του είπε να τα φυτέψει και να τα ποτίζει με νερό από τον Ιορδάνη. Εάν φύτρωναν θα ήταν σημάδι ότι ο Θεός τον συγχώρεσε για τις αμαρτίες του. Για τρία χρόνια πηγαινοερχόταν ο Λωτ στον Ιορδάνη και δεν είχε καταφέρει να ποτίσει τα ραβδιά. Όταν κάποια στιγμή βλάστησαν γεννήθηκε ένα τριπλό δέντρο. Ήταν πεύκο, κέδρο και κυπαρίσσι μαζί.
Το δέντρο έμεινε για χρόνια να περιμένει την ώρα της αποστολής του. Κι όταν χτιζόταν ο Πρώτος Ναός του Σολομώντα, μέσα στα άλλα, έκοψαν και αυτό το δέντρο για να φτιαχτεί η οροφή του Ναού. Αυτό όμως όταν το έβαζαν στη θέση για την οποία το ήθελαν μια μάκραινε και μια μίκραινε. Μετά από προσπάθειες πολλές και μη μπορώντας τελικά να το χρησιμοποιήσουν το πέταξαν. Μάλιστα το ονόμασαν ξύλο της κατάρας.
Ο καιρός πέρασε και το Ξύλο ακόμα περίμενε την ώρα που του ήταν γραμμένη. Κι όταν ήρθε η ώρα της Σταύρωσης οι Ιουδαίοι θυμήθηκαν το Ξύλο και αποφάσισαν από αυτό να φτιαχτεί ο Σταυρός του μαρτυρίου.
Έτσι, με το αίμα του Χριστού ποτισμένο, το ξύλο της κατάρας έγινε το σύμβολο του Χριστιανισμού και της ευλογίας και ο Σταυρός πια δεν ήταν όργανο βασανισμού των Ρωμαίων.
Μετά τη Σταύρωση βλέποντας οι Γραμματείς και οι Φαρισαίοι όσα ακολούθησαν, πέταξαν τον Σταυρό του Χριστού, μαζί με τους σταυρούς των δύο ληστών, σε μια χαράδρα κοντά στον Γολγοθά. Τα χώματα, τα σκουπίδια κι ο ανελέητος χρόνος σκέπασαν το Ξύλο, που και πάλι έπρεπε να περιμένει την ώρα του. Για να έρθει ξανά στο φως.
Κι αυτή η ώρα ήταν το 326 μ.Χ. Η μητέρα του Μεγάλου
Κωνσταντίνου, Αυγούστα Ιουλία Φλαβία Ελένη, όπως ήταν το πλήρες όνομά της, μετέβη στους Αγίους Τόπους για να φέρει στο φως τους τόπους της Σταύρωσης και της Ανάστασης. Είχαν περάσει περίπου τρεις αιώνες από τη Σταύρωση του Χριστού κι ο μικρός λόφος του Γολγοθά είχε σχεδόν εξαφανιστεί και περί το 125 μ.Χ. είχε ανεγερθεί από τους Ρωμαίους μικρός Ναός αφιερωμένος στην θεά Αφροδίτη.
Σύμφωνα με την παράδοση το ακριβές σημείο που βρισκόταν ο Γολγοθάς και ο Τίμιος Σταυρός υπέδειξε ένας Ιουδαίος. Η μετέπειτα Αγία Ελένη έμαθε ότι εκείνος γνώριζε τον τόπο. Αυτός, όμως, αρνιόταν πεισματικά να υποδείξει. Τότε τον κατέβασαν σε ένα ξεροπήγαδο και τον άφησαν 7 μέρες νηστικό, χωρίς ψωμί και νερό. Την έβδομη δεν άντεξε και οδήγησε την Αγία Ελένη στο σημείο εκείνο.
Στο μέρος αυτό φύτρωνε ένα φυτό που πολλές φορές οι Ιουδαίοι το είχαν ξεριζώσει, αλλά εκείνο ξαναφύτρωνε. Ένα καταπράσινο φυτό που ευωδίαζε. Αυτό που ονομάστηκε από τότε βασιλικός, επειδή υπέδειξε με την παρουσία του το Σταυρό του Βασιλιά των Ουρανών.
Αμέσως άρχισαν οι ανασκαφές και βρέθηκαν οι τρεις σταυροί. Δεν ήξεραν όμως ποιος από τους τρεις ήταν του Χριστού. Ήρθε, σταλμένο, το θαύμα να τους δείξει. Εκεί κοντά υπήρχε μια γυναίκα βαριά άρρωστη, ετοιμοθάνατη. Πιστεύοντας στη δύναμη και το έλεος του Σταυρού, πλησίασαν και τους τρεις σταυρούς που είχαν βρει στην άρρωστη γυναίκα. Ενώ στους δύο σταυρούς των ληστών δε συνέβη απολύτως τίποτα, όταν ο Τίμιος Σταυρός την άγγιξε εκείνη έγινε αμέσως καλά. Ακόμα και ο Ιουδαίος πίστεψε και έγινε χριστιανός.
Η Αγία Ελένη διέταξε να γκρεμίσουν τον Ναό της Αφροδίτης κι έχτισε στη θέση του τον Ναό της Αναστάσεως, ο οποίος αποτελεί μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του Χριστιανισμού. Ο Τίμιος Σταυρός παραδόθηκε στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, ο οποίος τον τοποθέτησε, τον ύψωσε, στον ναό της Αναστάσεως στις 14 Σεπτεμβρίου 335 μ.Χ.
Υπάρχει, όμως, και η δεύτερη Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Όταν το 614 μ.Χ. οι Πέρσες κυρίευσαν την Παλαιστίνη, αφού λεηλάτησαν και κατέστρεψαν, πήραν μαζί τους ως λάφυρο τον Σταυρό του Χριστού, τον οποίο εξαιτίας του ότι θαυματουργούσε τον θεώρησαν μαγικό. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, μετά την οριστική νίκη του εναντίον των Περσών το 628, ανέκτησε το ιερό σύμβολο της Χριστιανοσύνης και το μετέφερε αρχικά στην Κωνσταντινούπολη, στις 14 Σεπτεμβρίου του 629 μ.Χ. και στη συνέχεια στα Ιεροσόλυμα.
14 Σεπτεμβρίου, λοιπόν, και πάλι φέτος θα εορταστεί στους Ιερούς Ναούς η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Τη μέρα αυτή ψάλλεται το απολυτίκιο «Σώσον Κύριε τον λαόν σου…» και στους πιστούς μοιράζονται κλωνάρια βασιλικού, ως ανάμνηση και τιμή στον βασιλικό που για αιώνες έδειχνε με την παρουσία και το άρωμά του το Σταυρό του Χριστού. Η ημέρα είναι ημέρα νηστείας.
Η γιορτή του Σταυρού έχει ιδιαίτερη σημασία για τους γεωργούς, αφού αποτελεί την αφετηρία της νέας χρονιάς, ενόψει της σποράς, ιό οποίοι συνήθιζαν να φέρνουν στην εκκλησία τους σπόρους που επρόκειτο να σπείρουν για να ευλογηθούν.
Την ημέρα του Σταυρού, οι ναυτικοί συνήθιζαν να σταματούν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, από εκεί, άλλωστε, βγήκε και η παροιμία:
«Του Σταυρού σταύρωνε και δένε».
Με τον Αγιασμό και το βασιλικό από την ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού φτιάχνεται το προζύμι της νέας χρονιάς που οι νοικοκυρές χρησιμοποιούσαν για να ζυμώσουν το ψωμί αλλά και τα πρόσφορα.
