Κάνοντας ένα γευστικό και πολιτιστικό, ένα ταξίδι ζωής, στα 114 προϊόντα της ελληνικής γης που η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κατοχυρωμένα ως Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) ή Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ) συναντάμε, πέρα από τα κρασιά ΠΓΕ «Ηλεία» και «Πισάτις», το προϊόν που για δεκαετίες αποτελεί το κυρίαρχο, το «Μαύρο Χρυσό» της Ηλείας.
Όχι, δεν μιλάμε για πετρέλαιο φυσικά, αλλά για τη μαύρη σταφίδα. Το μαύρο χρυσάφι της γης της Ηλείας που για δεκαετίες ολόκληρες έθρεψε και έφερε μεγάλη οικονομική άνθηση στην περιοχή μας, την οποία έκανε ξακουστή για έναν ακόμα λόγο, εκτός από το Ολυμπιακό ιδεώδες, στα πέρατα του κόσμου.
Ας πάρουμε, όμως, το κουβάρι της ιστορίας από την αρχή. Όλα ξεκινούν για τη σταφίδα στον ελλαδικό χώρο γύρω στον 12ο αιώνα π.Χ., τότε που υπάρχουν και οι πρώτες γραπτές αναφορές. Ο Όμηρος στα δύο έπη του μιλά για τη σταφίδα, όπως και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς και φιλόσοφοι. Οι ασταφίδες ή οι σταφυλίδες και σταφύλες μικρόραγες κατά τον Αριστοτέλη είναι ήδη γνωστές και καλλιεργούνται, ενώ αποτελούν και είδος του εμπορίου, θαλασσίου και μη, όχι μόνο για τη θρεπτική του αξία αλλά και για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες.
Η σταφίδα ως εμπορικό είδος συνεχίζει την πορεία της στις αγορές του κόσμου και στις περιόδους Φραγκοκρατίας και Ενετοκρατίας. Οι Λατίνοι είχαν το εμπόριο στο αίμα τους κι ήταν αυτονόητο να περιλάβουν στις δραστηριότητές τους το πολύτιμο αυτό προϊόν της γης που είχαν καταλάβει.
Αλλά ως τώρα τα πράγματα είναι συνηθισμένα. Η εκτόξευση της σταφίδας έρχεται σχεδόν μαζί με την ίδρυση του νέου Ελληνικού κράτους μετά την Απελευθέρωση από τους Οθωμανούς. Μετά το 1830 χρονιά με τη χρονιά η σταφίδα γνωρίζει τεράστια ζήτηση στο εξωτερικό και αυτό την καθιστά το κυρίαρχο εξαγώγιμο προϊόν, με την Ηλεία να κατέχει τη θέση της πρώτης εξαγωγικής δύναμης. Οι αγορές που ζητούν διψασμένες τη σταφίδα είναι οι ευρωπαϊκές, με πρώτη και βασική την αγγλική αγορά, όπου η σταφίδα χρησιμοποιείται ευρύτατα στη μαγειρική, τη ζαχαροπλαστική και την καθημερινή διατροφή.
Παρά τα προβλήματα που δημιούργησε μια επιδημία φυλλοξήρας το 1855, τα οποία ήταν παροδικά, η ζήτηση και ως αποτέλεσμα και η παραγωγή της σταφίδας βρίσκονται σε φάση εκρηκτικής ανόδου. Τα λιμάνια της Ηλείας ανθούν από εμπορευματική κίνηση. Τα στρέμματα που καλλιεργούνται με σταφίδα εξαπλασιάζονται, φτάνοντας το 1860 τα 120 – 150.000 στρέμματα, η παραγωγή δεκαπλασιάζεται. Σιδηροδρομικές γραμμές κατασκευάζονται για την εξυπηρέτηση της μεταφοράς του προϊόντος, με πρώτη τη γραμμή Πύργου – Κατακόλου. Πλήθος επαγγελμάτων, άμεσα συνδεδεμένων με την καλλιέργεια της σταφίδας ακμάζουν. Εργαλεία και μάκινες είναι απαραίτητα στην παραγωγή, πανιά για το άπλωμα μετά τον τρύγο, κιβώτια για την αποθήκευση, κάρα για τη μεταφορά και πολλά άλλα. Η ανάγκη για χέρια εργατών αλλά και η ελπίδα της προκοπής και της καλύτερης ζωής οδήγησε μεγάλο κομμάτι πληθυσμών από την ορεινή Πελοπόννησο στην εσωτερική μετανάστευση στην Ηλεία. Έχουμε φτάσει πια σε ένα σημείο όπου οι υπόλοιπες καλλιέργειες έχουν παραμεληθεί και η σταφίδα αποτελεί σχεδόν μονοκαλλιέργεια στην περιοχή. Ο πλούτος είναι καταφανής πια. Από τον τρόπο ζωής που έχει αλλάξει μέχρι τα πολυτελή σπίτια που χτίζουν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και οι έμποροι. Κι αυτή είναι μια από τις αρνητικές συνέπειες. Όσοι συσσωρεύουν χρήματα δε φροντίζουν να τα επενδύσουν.
Όταν, στα μισά του 19ου αιώνα η αγορά της Αγγλίας αρχίζει να φθίνει, έρχεται η αγορά της Γαλλίας, όχι απλώς να καλύψει τη ζημιά αλλά να αυξήσει τη ζήτηση. Ο λόγος είναι και πάλι η φυλλοξήρα, που έχει προκαλέσει τρομερή ζημιά στους γαλλικούς αμπελώνες. Οι Γάλλοι παραγωγοί κρασιού αναζητούν αλλού προϊόν για να καλύψουν τις μεγάλες ανάγκες της οινοποίησης. Και καταφεύγουν ακόμα και στην ελληνική, και φυσικά και στην ηλειακή σταφίδα.
Όμως τίποτα, δυστυχώς, δεν κρατά για πάντα. Κάθε ακμή ακολουθεί μια παρακμή, έτσι είναι η ροή της ζωής και της Ιστορίας. Κύκλους κάνει. Η πορεία προς την κάθοδο ξεκινά όταν “κλείνει” η γαλλική αγορά. Η φυλλοξήρα έχει καταπολεμηθεί και ο γαλλικός αμπελώνας παράγει και πάλι. Συνέπεια, τόνοι σταφίδας μένουν στα αζήτητα. Το πλήγμα, τεράστιο. Χρέη, χρεοκοπίες γαιοκτημόνων και εμπόρων, κατασχέσεις, μικροί παραγωγοί σε απόγνωση. Σε μια προσπάθεια να απορροφηθεί το προϊόν οδηγούνται στη λύση της οινοποίησης από την οποία παράγεται ο σταφιδίτης οίνος και άλλα οινοπνευματώδη ποτά. Τότε φτιάχνονται μικρά ή μεγαλύτερα οινοποιεία στις σταφιδοπαραγωγούς περιοχές.
Το 1893 η ζήτηση έχει πέσει κατακόρυφα και η κρίση, γνωστή στην Ιστορία ως σταφιδική, ξεσπά. Η Ηλεία, φυσικά, αποτελεί το επίκεντρο. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1893 διοργανώνεται σταφιδικό συλλαλητήριο διαμαρτυρίας στον Πύργο. Η κυρία απόφαση αντίδρασης των παραγωγών είναι η άρνηση πληρωμής φόρων, με αποτέλεσμα περιπολίες των αρχών ασφαλείας στις αγροτικές περιοχές να προσπαθούν να επιβάλουν τη πληρωμή των φόρων.
Το 1903, στις 14 Φεβρουαρίου, με την κρίση να κλιμακώνεται, έχουμε την λεγόμενη εξέγερση της Βαρβάσαινας. Παραγωγοί, μετά από συλλαλητήριο, φτάνουν στον σιδηροδρομικό σταθμό του Πύργου για να επιβιβαστούν σε τρένο με προορισμό την Αθήνα. Ο Σταθμάρχης δείχνει ανοχή και το επιτρέπει. Όμως η Κυβέρνηση Θεοτόκη, όταν το πληροφορείται λαμβάνει μέτρα για την διακοπή της πορείας της αμαξοστοιχίας. Στην Πάτρα μια Μεραρχία έχει λάβει αυτή την εντολή. Όμως οι στρατιώτες όχι απλώς δεν συλλαμβάνουν τους διαμαρτυρόμενους αλλά συντάσσονται στο πλευρό τους. Όμως οι δυνάμεις του Ιππικού παραμένουν άτεγκτες, επεμβαίνουν και ακολουθεί φοβερή μάχη.
Οι πρώτες παραιτήσεις στελεχών της Κυβέρνησης έρχονται το επόμενο διάστημα, ενώ τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου πέφτει η Κυβέρνηση Θεοτόκη εξαιτίας των σταφιδικών.
Η κρίση θα συνεχιστεί μέχρι και τη δεκαετία του 1920. Τότε, σε Σταφιδικό Συνέδριο στον Πύργο τον Ιούλιο του 1923 λαμβάνεται η απόφαση της δημιουργίας του Α.Σ.Ο., ο οποίος και ιδρύεται τον επόμενο μήνα, στις 13 Αυγούστου και μέλλει να ζήσει έως το 1997, οπότε και καταργείται και τη θέση του παίρνει ο Σ.ΚΟ.Σ. Η ίδρυση του Α.Σ.Ο. σηματοδοτεί μεταρρυθμίσεις στην πολιτική της σταφίδας, δημιουργούνται σταφιδεργοστάσια και αποθήκες, αλλά και οινοποιεία, ένα από τα οποία είναι και αυτό που το κτίριό του δεσπόζει ακόμα στην παραλία της Κουρούτας. Λίγο αργότερα, το 1925 ιδρύεται και η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδας.
