Μπορεί τα φώτα της τουριστικής «δημοσιότητας» να κλέβει η πρόσφατα ονομαζόμενη «Μύκονος της Πελοποννήσου», η γνωστή και οικεία, η αγαπημένη, η θάλασσα των παιδικών μας χρόνων, η Κουρούτα, αλλά δε θα πρέπει να ξεχνάμε και να αφήνουμε «παραπονεμένο» τον τόσο όμορφο τόπο που βρίσκεται ούτε ένα χιλιόμετρο μακριά από την πολυσύχναστη και πολυφωτογραφημένη Κουρούτα.
Ο λόγος για ένα από τα κύρια γεωγραφικά και ιστορικά τοπόσημα του κόλπου του Χελωνίτη, του κόλπου που το ένα του άκρο είναι η Κυλλήνη και το άλλο το ακρωτήριο Iχθύς ή Ποντικόν, το σημερινό Κατάκωλο. Η ακροθαλασσιά, η παραλία και το λιμανάκι – αλιευτικό καταφύγιο στις μέρες μας – που λέγεται «Παλούκι».
Τη θάλασσα που, όταν η Κουρούτα ήταν παντελώς αναξιοποίητη και «αφιλόξενη» για τον επισκέπτη, φιλοξένησε τα καλοκαίρια των κατοίκων αλλά και τα μπάνια τους. Μάλιστα, άλλοι καιροί τότε, με άλλα ήθη και συνήθειες, η παραλία ήταν χωρισμένη σε δύο μέρη, άλλο για τις γυναίκες, άλλο για τους άντρες και στη μέση οι Χωροφύλακες της εποχής εκείνης να επιτηρούν και να φροντίζουν για την τήρηση των αποστάσεων… Αλλά και αργότερα, πόσες αναμνήσεις έχουμε οι περισσότεροι από τα λίγα αλλά πολύ γραφικά ταβερνάκια που υπήρχαν εκεί, με το πάντα φρέσκο ψάρι από τους ψαράδες που έδεναν στο Παλούκι κι ας μην υπήρχε οργανωμένο καταφύγιο όπως σήμερα.
Οκτώ περίπου χιλιόμετρα από την Αμαλιάδα, είναι ένας οικισμός με λίγους κατοίκους. Πέρα από το μικρό και τόσο όμορφο, μετά και τις αναπλάσεις που έχουν πραγματοποιηθεί, λιμανάκι, στο οποίο βρίσκουν απάνεμο αραξοβόλι μικρά ψαράδικα και ιδιωτικά σκάφη, πλάι υπάρχει η παραλία με την όχι τόσο ψιλή, σαν πούδρα, άμμο, αφού ολοφάνερα αποτελείται από πολύ μικρά θραύσματα κοχυλιών και βοτσάλων που για αιώνες «δέρνονται» από το ακούραστο κύμα, αλλά και τις μεγάλες πέτρες που διάσπαρτες στολίζουν την ακροθαλασσιά. Χαρακτηριστικό μόνο του συγκεκριμένου τμήματος της ακτογραμμής της Δυτικής Πελοποννήσου, από τα αρχαία ακόμα χρόνια, που ήταν και αυτό που την κατέστησε λιμάνι και πρόσβαση στη θάλασσα ανά τους αιώνες, χάρη σε αυτό το στέρεο, για τις μεταφορές και τη μετακίνηση των ανθρώπων, πετρώδες έδαφος.
Αν δούμε το γεωγραφικό ανάγλυφο της ακτογραμμής και ιδιαίτερα του Χελωνίτη κόλπου από τα αρχαία ακόμα χρόνια θα διαπιστώσουμε ότι η περιοχή του σημερινού Παλουκίου κυρίως, αλλά και εκείνη της Κουρούτας σε μικρότερο βαθμό είναι η μόνη που η συνέχεια της με τα ενδότερα δεν διακόπτεται από σειρά αμμολόφων, τους λεγόμενους «Θίνες». Γεγονός το οποίο, έως και τα χρόνια μετά την Τουρκοκρατία καθιστούσε από εξαιρετικά δύσκολη έως και αδύνατη την οποιαδήποτε πρόσβαση στη θάλασσα για μεταφορικούς, συγκοινωνιακούς σκοπούς που συνεπάγονται τη δημιουργία λιμανιού.
Άλλος ένας παράγοντας που καθιστούσε δύσκολο κάτι τέτοιο ήταν η ροή του Πηνειού ποταμού που παλιότερα οι εκβολές του ήταν στα γεωγραφικά όρια των Λεχαινών και όχι του Παλαιοχωρίου όπως σήμερα, ενώ δεν παρατηρούνταν γεφυρώσεις σε κάποια σημεία του ποταμού για τη διέλευση ανθρώπων, υποζυγίων και εμπορευμάτων.
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να συνάγουμε ότι ο τόπος που σήμερα ονομάζεται «Παλούκι», από την αρχαιότητα ακόμα θα μπορούσε να έχει εξυπηρετήσει τις ανάγκες των ανθρώπων για μεταφορά και μετακίνηση λειτουργώντας σαν ένα είδος λιμένα.
Μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως από την αρχαιότητα στην περιοχή μας εδραζόταν η αρχικά αποτελούμενη από κώμες (μικρούς οικισμούς) και αργότερα ενιαία πόλη της Αρχαίας Ήλιδας, κέντρο και κοιτίδα και έδρα των Ολυμπιακών Αγώνων. Ένα σημαντικότατο κέντρο της αρχαίας Ελλάδας. Πόσο πιθανό, λοιπόν, είναι ένα τέτοιο κέντρο να μπορεί να υπάρξει χωρίς ένα λιμάνι στην πλησιέστερη δυνατή περιοχή παρά μόνο με την Κυλλήνη και μάλιστα ως κομμάτι ενός γένους αειναυτών, όπως στους αιώνες είναι οι Έλληνες, ενός λαού ναυτικού, που η θάλασσα είναι σπίτι του και προέκταση της ύπαρξής του, ενός λαού που το εμπόριο αλλά και οι εξερευνήσεις, οι εκστρατείες και οι αποικισμοί ήταν τρόπος ζωής και οικονομικής και κοινωνικής προόδου και επέκτασης.
Σε αυτό δε θα πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε ένα ακόμα γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό που συνηγορεί και είναι μάρτυρας ακόμα και σήμερα. Όποιος έχει κολυμπήσει ή έχει πλεύσει στα νερά του όρμου του Παλουκίου έχει νιώσει, έχει ζήσει και ξέρει το ισχυρότατο, το κραταιό θαλάσσιο ρεύμα που καταλήγει στο Παλούκι με αφετηρία το τμήμα του Ιονίου πελάγους που βρίσκεται το νησί της Ζακύνθου. Σε εποχές και αιώνες, λοιπόν, που η ναυσιπλοΐα είχε ως κινητήρια δύναμη τον άνεμο και τα θαλάσσια ρεύματα και όχι τις μηχανές και τους κινητήρες, όπως τους πιο πρόσφατους αιώνες, ποια η πιο ευνοϊκή και λιγότερο κουραστική και κοστοβόρα σε χρόνο και ανθρώπινη προσπάθεια διαδρομή σύνδεσης με την άλλη πλευρά του Ιονίου από αυτή που καταλήγει στο Παλούκι.
Και φτάνουμε σε μια από τις μακρόχρονες ιστορικές περιόδους που σημάδεψαν την περιοχή μας. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας.
Γνωστή σε όλους η ύπαρξη της Φραγκαβίλλας στην Αμαλιάδα, και δεν αναφέρομαι μόνο στην Ιερά Μονή της Παναγίας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, αλλά σε όλη την γύρω περιοχή, που τότε αλλά και με τη δημιουργία των οικισμών Δερβή Τσελεπή και Καλίτσα πιθανότατα στα μέσα του 17ου αιώνα, ήταν ίσως και ο κυριότερος οικισμός στην περιοχή της σημερινής Αμαλιάδας.
Θα ήταν εύλογο, λοιπόν να συνάγει κανείς ότι και για εκείνη την ιστορική περίοδο θα ήταν απαραίτητη και επιβεβλημένη η ύπαρξη κοντινού λιμανιού, αφού και οι Φράγκοι ήταν πάντοτε λαός του ναυτικού και του εμπορίου.
Αξίζει να σημειωθεί καταγραφή που χρονολογείται την περίοδο της Ενετοκρατίας (αναφέρεται σε έγγραφο του Γενικού Προνοητή Θαλάσσης Alvise Mocenigo με ημερομηνία 27 Απριλίου 1709) και μιλάει για τρία λιμάνια στην περιοχή της Ηλείας κατά γεωγραφική σειρά. Τη Γλαρέντζα, που είναι γνωστό πως έτσι ονομαζόταν η Κυλλήνη και η ευρύτερη περιοχή, το Ποντικόκαστρο, που τοποθετείται στην περιοχή Κατακώλου – Αγίου Ανδρέα και στο ενδιάμεσο, ένα ακόμα λιμάνι που έφερε την ονομασία «Κάστρο». Εύκολα γίνεται αντιληπτό πως δεν αφορά το Χλεμούτσι, αλλά κάποια άλλη τοποθεσία ανάμεσα στην Κυλλήνη και στο Κατάκωλο, όπου προφανώς υπήρχε κάποιου είδους οχύρωση ή κάποιο κάστρο που σκοπός του ήταν η φύλαξη της ακτής από πειρατές και οποιοδήποτε άλλη εχθρική απειλή. Κρίνοντας από το ανάγλυφο και τη γεωγραφία της ευρύτερης περιοχής, η περιοχή του Παλουκίου θέτει σοβαρότατη υποψηφιότητα, αφού οι μετέπειτα κάτοικοι βρήκαν πρόσφορο υλικό σε πέτρες για να οικοδομήσουν τους οικισμούς τους, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο παραλιακό σημείο. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η παλιά ονομασία της γειτονικής περιοχής μεταξύ Παλουκίου και Καρδαμά ήταν Πετρούλες.
Ας σταθούμε όμως και στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ένα από τα πρώτα και βασικά στα οποία επιδίδονταν οι Οθωμανοί όταν καταλάμβαναν μια περιοχή ήταν η καταγραφή οικισμών, οικογενειών, κατοίκων αλλά και οικονομικών και επαγγελματικών ενασχολήσεων. Ο λόγος; Προφανής και κυρίαρχος για κάθε Οθωμανό. Η φορολογία. Τα γρόσσια ή τα «άσπρα», όπως λέγονταν τότε τα νομίσματα που χρησιμοποιούνταν. Στην καταγραφή, αυτή, λοιπόν, του έτους 1461, της περιοχής της σημερινής Αμαλιάδας και συγκεκριμένα του τιμαρίου με αριθμό 31, αναφέρονται ως χωριά η Φραγκαβίλλα και η Ροβιάτα, και ως τοπόσημα με ιδιαίτερα μεγάλες εισφορές σε φορολογικά έσοδα οι τοποθεσίες Μπαρούτκι και Ράντο.
Και πώς μπορεί αυτό να σχετίζεται με το Παλούκι; Μα από τη ρίζα, το έτυμο, του ονόματος Ράντο. Η ρίζα «ραντ» στις φράγκικες διαλέκτους δήλωνε το πρόχειρο πλεούμενο, ένα είδος σχεδίας, δηλαδή συνειρμικά και με την πάροδο του χρόνου, ένα είδος λιμανιού. Και η περιοχή του σημερινού Παλουκίου είναι η μόνη εντός της ευρύτερης περιοχής της Αμαλιάδας που θα μπορούσε να εξυπηρετήσει έναν τέτοιο σκοπό. Επίσης, σε νορμανδικές διαλέκτους η ρίζα «ραντ» σημαίνει ένα είδος απάνεμου όρμου.
Αλλά και το ίδιο το όνομά του παραπέμπει σε αγκυροβόλιο, αφού ο πιο συνηθισμένος τρόπος να δέσει, να ασφαλιστεί ένα μικρό πλεούμενο είναι να δεθεί με δυνατό σχοινί σε πάσσαλο (παλούκι). Φυσικά, υπάρχει και μια εκδοχή που ανάγεται αμιγώς στην Τουρκοκρατία κι αναφέρει πως στην περιοχή του Λατιφίου υπήρχε το τζαμί του Λατίφ Πασά, στο οποίο λειτουργούσε δικαστήριο και οι καταδικασμένοι μεταφέρονταν στην παρακείμενη περιοχή, δένονταν σε παλούκια με το πρόσωπο προς τον ήλιο, ως τιμωρία. Επίσης, έγγραφο του 1888 αναφέρει τη χρήση του Όρμου Παλουκίου ως εμπορικό λιμάνι.
Στον εικοστό αιώνα και συγκεκριμένα το 1940, το Παλούκι χρησιμοποιείται μετά την κατάληψή του από τους Γερμανούς για να χτιστούν πολυβολεία για τον έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής για να αποτραπεί ενδεχόμενη απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων, όπως αυτή στις ακτές της Νορμανδίας.
Αν δούμε τη σημερινή εικόνα στο Παλούκι θα αντικρίσουμε το αποτέλεσμα προσπαθειών αλλά και εμποδίων που πέρασαν από «σαράντα κύματα» μέχρι να φτάσουμε από το σχεδόν αναξιοποίητο Παλούκι των προηγούμενων δεκαετιών με τις ελάχιστες ταβερνούλες στο σημερινό αλιευτικό καταφύγιο, που προσφέρει ασφαλείς εγκαταστάσεις στα σκάφη που ελλιμενίζονται αλλά και στον πολύ όμορφο και γοητευτικό, ειδικά τις ώρες του ηλιοβασιλέματος και τις βραδινές ώρες, περιβάλλοντα χώρο που προσφέρει ξεχωριστές στιγμές σε κάθε επισκέπτη. Επίσης, το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών εστίασης και διασκέδασης έχει αλλάξει και έχει εμπλουτιστεί σε μεγάλο βαθμό, προσφέροντας πολύ στην ανάπτυξη της περιοχής.
Δε θα μπορούσε να γραφτεί κείμενο για το Παλούκι και να μη γίνει έστω και μια αναφορά στο μικρό Εκκλησάκι που είναι ταυτισμένο με την περιοχή. το Εκκλησάκι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, το σε όλους γνωστό ως «Σωτηρούλα».
Η «Σωτηρούλα» βρίσκεται σε απόσταση περίπου 200 μέτρων από την παραλία, δίπλα στον Καρδαμαϊκό ποταμό και έχει ιστορία που λίγοι γνωρίζουν.
Χτίστηκε περίπου το 1850, ήταν πέτρινη και σχετικά μεγαλύτερη από την σημερινή, αν λάβει κανείς υπόψη το περίγραμμα των θεμελίων της που είναι ακόμα εμφανή.
Ο χώρος καθώς και ο μικρός ναός ήταν ιδιοκτησίας του πρώην Δημάρχου Ήλιδας και Αμαλιάδας στις αρχές του εικοστού αιώνα και εμβληματικής προσωπικότητας στα αυτοδιοικητικά του Δήμου, Αναγνώστη Δαλιάνη. Με διαθήκη κληροδότησε την εκκλησία και το οικόπεδο.
Το 1942 οι Γερμανοί, αφού ειδοποίησαν τους κατοίκους της περιοχής να πάρουν τις εικόνες και τα ιερά σκεύη, την ανατίναξαν.
Το 1975 ανοικοδομήθηκε με δωρεά του Γεώργιου Κυριακόπουλου.
