Δεύτερη στάση των Χαιρετισμών προς την Παναγία, την Υπέρμαχο Στρατηγό, της Βασιλεύουσας, αυτή την Παρασκευή.
Ας θυμηθούμε ότι ο Ακάθιστος Ύμνος γεννήθηκε από τις ψυχές των Βυζαντινών θέλοντας να ευχαριστήσουν την Παναγία που έσωσε την Πόλη από τον κίνδυνο των Αβάρων και ας μιλήσουμε για τον Ναό στον οποίο εψάλη για πρώτη φορά αυτός ο συγκλονιστικός Ύμνος. Ο λόγος για τον Ιερό Αυτοκρατορικό Ναό των Βλαχερνών, που υπήρξε το πιο γνωστό και το πιο φημισμένο Ιερό της Παναγίας στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Ιερός Αυτοκρατορικός Ναός της Παναγίας των Βλαχερνών δέσποζε στις πρώτες δεκαετίες του 5ου μ.Χ. αιώνα επί του Κερατίου κόλπου και έξω από τα χερσαία τείχη της Βασιλεύουσας.
Τον Ναό έκτισε η Αυτοκράτειρα Πουλχερία σε ρυθμό βασιλικής μεταξύ των ετών 450 – 453 μ.Χ., έτος κατά το οποίο αποδήμησε και μαζί με τον Μαρκιανὸ (450 – 457) τον διακόσμησαν. Ο Κωδινός μας πληροφορεί ότι η Αυτοκράτειρα «κατεκόσμησε» την εκκλησία με πολυτελή και ποικιλόχρωμη ορθομαρμάρωση, ενώ ο Λέων ο Γραμματικός προσθέτει ότι και «τοὺς ὀρόφους χρυσῷ ἐποίκιλε τε καὶ ἐκαλλώπισεν».
Ο Μέγας Ναός των Βλαχερνών ήταν τρίκλιτη βασιλική, από τις ωραιότερες και μεγαλύτερες της Κωνσταντινούπολης. Την οροφή υποβάσταζαν κιονοστοιχίες από πράσινο μάρμαρο με κιονόκρανα λευκά και χρυσοστόλιστα. Συνεχόταν κτιριακά με το Ιερόν Λούμα που έκτισε ο Λέων ο Μακέλλης και, διά του δεξιού κλίτους, με την Αγία Σορό, στην οποία φυλασσόταν η Αγία Ζώνη της Θεοτόκου που μεταφέρθηκε από την Παλαιστίνη το έτος 473 μ.Χ.
Λαμπρός υπήρξε και ο εσωτερικός διάκοσμος της εκκλησίας με τον αργυροστόλιστο άμβωνα και το συγκλονιστικής ομορφιάς τέμπλο της πλαισιωμένο με χρυσωμένα ανάγλυφα.
Το Ιερατείο και το προσωπικό του Ναού ήταν 12 Πρεσβύτεροι, 18 Διάκονοι, 6 Διακόνισσες, 8 Υποδιάκονοι, 20 Αναγνώστες, 4 Ψάλτες και 6 θυρωροί.
Ο Αυτοκράτορας Ιουστίνος ο Β´ (565 – 578) είχε προσθέσει δύο αψίδες στο Ναό, ενισχύοντας έτσι το σχήμα του σταυρού, ενώ αργότερα ο Ρωμανός Γ´ Αργυρός (1028 – 1034) διακόσμησε με χρυσό και ασήμι τα εσωράχια των τοξοστοιχιών.
Το πιο γνωστό γεγονός στην ιστορία του Ιερού Ναού της Παναγίας των Βλαχερνών είναι η σωτηρία της Πόλης κατά το έτος 626 μ.Χ. όταν πολιορκήθηκε από τα στρατεύματα των Αβάρων. Η Ιερή Εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας Λιτανεύτηκε στις επάλξεις από το γιο του απουσιάζοντος Αυτοκράτορος Ηρακλείου, τον Πατριάρχη Σέργιο (610 – 638) και σύσσωμο το λαό της Πόλης.
Η πολιορκία λύθηκε, η Πόλη σώθηκε και η σωτηρία αποδόθηκε στην Παναγία. Σύσσωμος ο λαός της Βασιλεύουσας αγρύπνησε όρθιος στον ιστορικό Ναό ψάλλοντας τον Ακάθιστο Ύμνο.
Ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος το έτος 627 μ.Χ., ένα χρόνο μετά το θαύμα της Παναγίας, διέταξε να κατασκευαστεί πρόσθετο τείχος ώστε να ασφαλιστεί ο Ναός των Βλαχερνών εντός πια των τειχών. Το τείχος ξεκινά πίσω από τον Άγιο Δημήτριο της Ξυλόπορτας, ακολουθώντας τα παράλια του Κερατίου, αναρριχάται από το Πενταπύργιο μέχρι τον τεχνητό λόφο των υπερύψηλων Παλατίων των Βλαχερνών.
Παλάτι και Ναός επικοινωνούσαν με σκάλα και ειδική θύρα. Οι Αυτοκράτορες συχνά παρακολουθούσαν τις Ακολουθίες. Πολλές φορές στις εκστρατείες έπαιρναν μαζί τους μία Εικόνα της Βλαχερνίτισσας για ευλογία και βοήθεια. Διασώθηκαν επίσης πολλές σφραγίδες με την Εικόνα της. Ήδη από τον Πατριάρχη Τιμόθεο (511 – 518 μ.Χ.) καθιερώθηκε η Πανήγυρις, η Λιτανεία που γινόταν κάθε Παρασκευή με την Εικόνα της Παναγίας στην εκκλησία των Χαλκοπρατείων.
Τα κτίρια του συγκροτήματος ήταν τρία, η κεντρική εκκλησία, το Παρεκκλήσιο των Λειψάνων και το λεγόμενο «λούσμα».
Ο Ναός ήταν ξυλόστεγη τρίκλιτη βασιλική. Στον ίδιο τύπο ξαναχτίστηκε και μετά την πυρκαγιά του έτους 1070 μ.Χ. Εσωτερικά υπήρχε συνδυασμός έγχρωμης ορθομαρμάρωσης ως τη μέση των τοίχων, πράσινου ίασπι για τους κίονες, χρυσού και ασημιού για την εξαιρετικά περίτεχνη οροφή. Οι τοίχοι πάνω από την ορθομαρμάρωση έφεραν διάκοσμο από τοιχογραφίες και ψηφιδωτά με θέματα από τον Χριστολογικό κύκλο. Ο Άμβωνας, που ήταν τοποθετημένος στη μέση του κεντρικού κλίτους ήταν ολόκληρος φτιαγμένος από ασήμι. Εντυπωσιακό επίσης ήταν το Εικονοστάσιο.
Το Παρεκκλήσιο των Λειψάνων ή Παρεκκλήσιο της Αγίας Σορού ήταν κυκλικό κτίσμα με Νάρθηκα που βρισκόταν στα νότια του Ιερού. Φιλοξενούσε, εκτός από τα Λείψανα, το μαφόριο της Παναγίας, το πέπλο της και την Τιμία Ζώνη. Επίσης αναφορές υπάρχουν σε Λείψανα πολλών Αγίων, όπως των Αγίων Παταπίου, Αθανασίου, Παντολέοντος, Ἀναστασίας κ.α.
Το τρίτο κτίσμα ήταν το «Λούσμα» και χωριζόταν σε τρία μέρη. Την Ιματιοθήκη ή «το αποδυτόν», τη Δεξαμενή ή «τον κόλυμβον» και τον Άγιο Φωτεινό. Επικοινωνούσε με το Παρεκκλήσιο και στεγαζόταν με θόλο ενώ οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με εικόνες. Σε ειδική κόγχη βρισκόταν η Εικόνα της Παναγίας που από τα χέρια της ανέβλυζε το Αγίασμα. Η δεξαμενή, στο νερό της οποίας κατέβαινε κάθε Παρασκευή ο εκάστοτε Αυτοκράτορας και λουζόταν, βρισκόταν στο κέντρο της αίθουσας.
Στη διάρκεια της Εικονομαχίας και προπαντός επί Κωνσταντίνου του Ε´ η Παναγία των Βλαχερνών ήταν το λατρευτικό κέντρο των Ορθοδόξων, παράλληλο με την Αγία Σοφία. Κάθε Παρασκευή τελούνταν ολονύχτιες αγρυπνίες . Εξαιτίας της Εικονομαχικής διαμάχης το εικονογραφικό πρόγραμμα του Ναού καταστράφηκε. Οι εικονομάχοι αντικατέστησαν τις Εικόνες του Χριστού, της Παναγίας και των Αγίων με παραστάσεις δέντρων, πτηνών και θηρίων.
Τότε εξαφανίστηκε και η ξύλινη, αργυρόχρυση και ιστορική Εικόνα της Παναγίας, η οποία ξαναβρέθηκε, σύμφωνα με την παράδοση, το έτος 1030 μ.Χ. κρυμμένη στον τοίχο κατά τις εργασίες ανακαίνισης επί Ρωμανού Γ´ Αργυρού. Η Παναγία εικονίζεται ολόσωμη, μετωπική, με υψωμένα χέρια. Στο στήθος, σε μετάλλιο, παριστάνεται ο Χριστός που ευλογεί. Με την Εικόνα της Βλαχερνίτισσας συνδέεται και το θαύμα του Πέπλου που ανασηκωνόταν από το πρόσωπο της Παναγίας .
Ο Ιερός Ναός προσέλαβε μεγίστη αίγλη μετά την εποχή των Κομνηνών, καθώς η Αυτοκρατορική αυλή εγκαταστάθηκε έκτοτε στα παλάτια των Βλαχερνών. Σε αυτόν έγινε και η στέψη του Ιωάννη του Καντακουζηνού τον Μάιο του 1347, καθώς ένα χρόνο πριν είχε καταπέσει η ανατολική αψίδα της Αγίας του Θεού Σοφίας. Έναν αιώνα αργότερα, το 1434, εμπρησμός που προκάλεσαν οι αταξίες κάποιων αρχοντόπουλων κατέκαψε ολοσχερώς την εκκλησία το Λούμα της Βλαχερνίτισσας.
Το 843 μ.Χ. από το Ναό των Βλαχερνών ξεκίνησε η γιορτή της Ορθοδοξίας και ο θρίαμβος των Εικόνων.
Μετά το 1204 καταλαμβάνουν το Ναό των Βλαχερνών οι Λατίνοι μέχρι που ο Ιωάννης Γ´ Δούκας Βατάτζης (1222 – 1254) τον εξαγόρασε από τους Καθολικούς, όπως και πολλά Μοναστήρια της Πόλης. Το 1348 Γενουάτες πειρατές προκάλεσαν ζημιές στο Ιερό.
Ερειπωμένος παρέμεινε ο Ναός μετά την Άλωση. Μόνο διατηρήθηκε η βυζαντινή υπόγεια στοά που έφερε το Αγίασμα στο «λουτρόν» ή λούμα, και συνέρρεαν σε αυτό οι Χριστιανοί, καθώς και στο πλησίον εντός του Πενταπυργίου αγίασμα του Αγίου Νικολάου.
Η ανέγερση του Ναΐσκου πρέπει τελικά να πραγματοποιήθηκε λίγο πριν το έτος 1860. Σημαντικές οι καταστροφές που υπέστη ο χώρος αυτός κατά τα Σεπτεμβριανά του 1955, κυρίως στο εσωτερικό, αλλά και στην ξύλινη στέγη και το νάρθηκα του Ναΐσκου. Έκλεψαν τότε και το βαρύτιμο αργυρό υποκάμισο της Βλαχερνίτισσας Παναγίας και χάθηκε όλος ο πλούτος του αγιάσματος. Με προσωπικό ενδιαφέρον του Πατριάρχη Αθηναγόρα του Α’ ανακαινίσθηκε το προσκύνημα σχεδόν εκ βάθρων, και στις 26 Ιουνίου 1960 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια και ο καθαγιασμός του Ιερού των Βλαχερνών.
Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ Ενημέρωση”, φύλλο 26 που κυκλοφορεί.
